وبلاگ
تاریخچه پست در ایران
آغاز نظام پستی با احداث چاپارخانه‌ها
هخامنشیان را می‌توان نخستین حکومتی دانست که نظامی منظم برای پیام‌رسانی در جهان ایجاد کردند. آن‌ها مسیرهایی ویژه برای عبور پیغام‌رسانان شاهی ساختند که در آن ایستگاه‌هایی به نام چاپارخانه وجود داشت. در هر چاپارخانه اسب‌های تازه‌نفس و محل استراحت سواران فراهم بود تا پیام‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن به مقصد برسند.
به گفته هرودوت، مورخ یونانی:
“نه برف، نه باران، نه گرما و نه تاریکی شب، هرگز مانع از انجام وظیفه چاپاران نمی‌شود.”
چاپارخانه‌ها در دوره‌های تاریخی ایران
در دوران اشکانیان، ساسانیان و پس از اسلام، چاپارخانه‌ها نقش کلیدی در ارتباطات دولتی داشتند. چاپارها تنها پیام‌رسان نبودند؛ بلکه چشم و گوش حکومت به شمار می‌رفتند و اخبار مناطق مختلف را به پایتخت انتقال می‌دادند.
با این حال، تا قرن‌ها مردم عادی و بازرگانان اجازه استفاده از چاپارخانه‌ها را نداشتند. مراسلات شخصی معمولاً توسط قاصدهای خصوصی یا کاروان‌ها انجام می‌شد که هزینه‌ای سنگین داشت و تنها ثروتمندان قادر به پرداخت آن بودند.
چاپارخانه ای در مسیر اصفهان در دوره قاجار
چاپارخانه میبد- از معدود چاپارخانه های بجا مانده
امیرکبیر و آغاز چاپارخانه‌های رسمی برای عموم
در سال ۱۲۳۰ هجری قمری (۱۸۵۱ میلادی)، امیرکبیر نخستین چاپارخانه‌های رسمی و مردمی را در دوره ناصرالدین‌شاه تأسیس کرد. از آن پس، مردم نیز می‌توانستند از خدمات پستی استفاده کنند و بابت هر مثقال نامه، هزینه‌ای معادل ۵ شاهی بپردازند.
اما پس از درگذشت امیرکبیر، به دلیل مدیریت ضعیف و بی‌نظمی در اداره پست، این نظام رو به زوال رفت تا جایی که فعالیت آن متوقف شد.
ورود تمبر به ایران و همکاری با طراحان فرانسوی
ناصرالدین‌شاه که از پیشرفت‌های اروپا در امور پستی آگاه شده بود، در سال ۱۲۴۴ هجری قمری (۱۸۶۵ میلادی) به هیئتی در سفارت ایران در پاریس مأموریت داد تا درباره ایجاد تمبر پستی ایرانی تحقیق کنند.
این هیئت با آلبرت بار (Albert Barre)، طراح فرانسوی، آشنا شد. او طرحی از شیر و خورشید با شمشیر در دست شیر ارائه کرد. در کنار او، طراح دیگری به نام ریستر (A.M. Riester) نیز طرحی از شیر خوابیده با خورشید ارائه داد که در نهایت پذیرفته نشد.
نمونه طراحی شده توسط ریستر
تمبر ریستر
انتشار نخستین تمبر رسمی ایران
در سال ۱۲۴۷ (۱۸۶۸ میلادی)، طرح آلبرت بار مورد تأیید ناصرالدین‌شاه قرار گرفت و نخستین تمبرهای رسمی ایران در چهار رنگ و چهار ارزش (۱، ۲، ۴ و ۸ شاهی) منتشر شد. این تمبرها به تمبرهای باقری معروف هستند و پایه‌گذار رسمی پست نوین در ایران به شمار می‌روند.
اما در سال‌های اولیه، به دلیل قحطی بزرگ ۱۲۴۹-۱۲۵۰ و ضعف سازمان پستی، استفاده از تمبر بسیار محدود بود.
نمونه طراحی شده توسط بار- تمر بار
میرزا علی‌خان منشی‌حضور و ساماندهی چاپارخانه‌ها
در سال ۱۲۵۰ (۱۸۷۲ میلادی)، ناصرالدین‌شاه میرزا علی‌خان منشی‌حضور را به ریاست چاپارخانه‌ها منصوب کرد. او برای نخستین‌بار نرخ رسمی تمبر را تعیین کرد:
هر مثقال (حدود ۵ گرم) نامه = ۴ شاهی تمبر.
اما چون تمبرها پس از چسباندن باطل نمی‌شدند، برخی آن‌ها را دوباره استفاده کردند و نظام تمبری برای مدتی تعلیق شد.
ورود گوستاو ریدرر؛ پدر پست نوین ایران
در سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا، او از امپراتور اتریش خواست تا فردی متخصص برای اصلاح پست ایران اعزام کند. نتیجه این درخواست، ورود گوستاو ریدرر (Gustav Riederer) در سال ۱۲۵۳ (۱۸۷۴ میلادی) به ایران بود.
ریدِرِر با همکاری فون مونوواردا و نیکلا سیمونز و حمایت منشی‌حضور، موفق شد نظام پستی ایران را بر اساس استانداردهای جهانی بازسازی کند. او دومین سری تمبر ایران را چاپ کرد که شامل اعداد لاتین زیر نماد شیر و خورشید بود. این سری به نام تمبرهای کاردیشناخته می‌شود.
پیوستن ایران به اتحادیه جهانی پست
ریدِرِر در سال ۱۲۵۶ (۱۸۷۸ میلادی) ایران را به عضویت اتحادیه جهانی پست (UPU) درآورد. از آن پس، تمبرهای ایرانی در سطح بین‌المللی به رسمیت شناخته شدند و ایران به عنوان یکی از ۳۰ کشور نخست عضو این اتحادیه شناخته شد.
به همین دلیل، گوستاو ریدرر را می‌توان پدر نظام پستی نوین ایران نامید.
احداث نخستین خطوط پستی منظم ایران
در سال ۱۲۵۴ هجری قمری، نخستین مسیر آزمایشی بین تهران و شمیران راه‌اندازی شد. پس از موفقیت آن، خطوط اصلی تهران–تبریز، تهران–رشت–انزلی و تبریز–جلفا احداث شدند. این مسیرها پایه‌گذار شبکه‌ای شدند که بعدها سراسر کشور را پوشش داد.
جمع‌بندی
از چاپارخانه‌های هخامنشی تا تمبرهای باقری و عضویت ایران در اتحادیه جهانی پست، تاریخ پستی ایران نشان‌دهنده‌ی تلاشی مستمر برای ارتباط، سرعت و نظم است. چاپارخانه‌ها نه‌تنها نماد ارتباطات اداری، بلکه سرآغاز شکل‌گیری پست و تمبر در ایران به شمار می‌آیند.
