تمبرهای باقری

«تاریخ پست ایران» (History Postal Iran) یکی از زیباترین بخش‌های تاریخ معاصر است که به‌واسطهٔ در دسترس بودن منابع مطالعاتی آن، یعنی «سندهای پستی» (Document Postal)، بررسی آن برای پژوهنده بسیار جذاب است. یکی از بخش‌های حساس تاریخ پست ایران، برهه‌ای است که استفاده از «تمبر» بر روی پاکت نامه آغاز می‌شود. کندوکاو در خصوص چگونگی چاپ و به‌کارگیری اولین سری تمبر در پست ایران، موضوع مهم و جذابی است که در این مقاله قصد داریم آن را بررسی کنیم.

کتاب‌ها و مقاله‌هایی که پیرامون تاریخ آغازین پست ایران قلم‌فرسایی کرده‌اند، اتفاق‌نظر دارند که اولین تمبر استفاده‌شده بر روی پاکت نامه‌ها، سری معروف به «باقری» است. (مهرداد صدری، پرسی فیلا، کتاب مرجع فیلاتلی ایران، جلد اول، شیران ایران، ۲۰۱۳ میلادی، ص ۱۴ تا ۱۶) که خوشبختانه نمونه‌هایی از پاکت نامه با تمبرهای باقری، پس از گذشت بیش از ۱۵۰ سال، در وضعیت مطلوب (از نظر سلامت فیزیکی) به دست ما رسیده‌اند، هرچند که تعداد این نمونه‌ها اندک است.

پیشینه

نخستین تمبر پستی ایرانی که بر روی پاکت نامه مصرف شد، تمبر باقری بود. علت این نام‌گذاری هنوز در پردهٔ ابهام است و گمان‌های گوناگونی پیرامون آن مطرح شده است. این سری تمبر در سال ۱۲۴۸ خورشیدی (۱۸۷۰ میلادی) در ایران، به‌صورت دستی و با استفاده از کلیشهٔ «نمونه تمبر بار» در بلوک چهارتایی چاپ و در پست مصرف شد.

کلیشهٔ تمبر باقری

سری تمبر باقری با استفاده از کلیشه‌های «تمبر نمونه بار» چاپ شدند. ازاین‌رو برای شناخت کلیشهٔ تمبر باقری، می‌بایست کلیشهٔ تمبر نمونه بار را شناخت.

در خصوص اولین تمبر رسمی طراحی‌شده برای پست ایران، معروف به «نمونه بار» (Essay Barre)، که به سفارش دولت ایران در سال ۱۲۴۶ خورشیدی (۱۸۶۷ میلادی) در کشور فرانسه چاپ شد، لازم به یادآوری است که این سری شامل چهار رقم قیمتی بود: یک شاهی، دو شاهی، چهار شاهی و هشت شاهی.

کلیشهٔ اصلی (بدون رقم‌های قیمت) از جنس فولاد، توسط آقای آلبرت دزیره بار (Barre Désiré Albert)، رئیس حکاکان ضراب‌خانه پاریس (زندگی: ۱۸۱۸–۱۸۷۸ میلادی)، طراحی و حکاکی شد. سپس برای هر رقم قیمت، پنج کلیشهٔ مسی از روی کلیشهٔ اصلی ساخته شد. (مهرداد صدری، پرسی فیلا، کتاب مرجع فیلاتلی ایران، جلد اول، شیران ایران، ۲۰۱۳ میلادی، ص ۵ و ۶)

آلبرت دزیره بار رییس حکاکان ضرابخانه سلطنتی فرانسه

کلیشهٔ طراحی‌شده به‌نحوی بود که در هنگام چاپ بر ورق کاغذ، از رقم ۱ شاهی پنج قطعه در کنار هم در ردیف افقی قرار داشت و رقم‌های دیگر نیز به همین صورت بودند. ورق کامل تمبر بار از بیست قطعه تمبر تشکیل می‌شد. هر ورق کاغذ دو بار به زیر چاپ می‌رفت که حاصل آن دو نیم‌صفحه در روبه‌روی هم بود. هر نیم‌صفحه شامل ۲۰ قطعه تمبر بود. ورق تمبر «بار» در چهار رنگ: سبز، قرمز، آبی و بنفش چاپ شد که روی‌هم ۴۰ قطعه تمبر در چهار رقم قیمتی را شامل بود.

نخستین کسی که در تمبر نمونهٔ بار مطالعهٔ عمیق نمود و به یافته‌های دقیق دست یافت، وکیل و تمبرشناس انگلیسی، آقای والتر دورنینگ بکتون (Beckton Dorning Walter) بود. بکتون در سال ۱۸۶۶ میلادی متولد شد و در سال ۱۹۳۱ میلادی درگذشت. او از سال ۱۸۷۹ میلادی شروع به جمع‌آوری تمبر کرد. (دکتر محمد دادخواه، تمبرهای اولیهٔ شیر و خورشید ایران، تهران، ۱۳۳۹ خورشیدی، ص ۲ و ص ۸) پس از بکتون، دکتر محمد دادخواه تحقیق او را کامل و به پایان رساند.

چاپ تمبرهای باقری

تمبر باقری در چهار رقم قیمتی ۱ شاهی، ۲ شاهی، ۴ شاهی و ۸ شاهی (همانند تمبر نمونه بار) چاپ شد. هر رقم تمبر باقری، در یک بلوک چهارتایی با دستگاه چاپ دستی، بر روی انواع کاغذ (شیشه‌ای، نازک، کلفت، راه‌راه) چاپ می‌شد. (مهرداد صدری، پرسی فیلا، کتاب مرجع فیلاتلی ایران، جلد اول، شیران ایران، ۲۰۱۳ میلادی، ص ۲۷)

از نظر طرح، کلیشهٔ تمبر باقری همان کلیشهٔ تمبر نمونه بار است که در جزئیات نقش کمی اختلاف دارد. ازاین‌رو دو فرضیه در خصوص منشأ کلیشه مطرح می‌شود:

۱. چهار کلیشه از پنج کلیشهٔ تمبر نمونه بار از پاریس به تهران آورده شد و با آن‌ها تمبر باقری چاپ شد.
۲. از روی نمونهٔ چاپ‌شدهٔ تمبر بار که به تهران فرستاده شده بود، کلیشهٔ جدیدی برای چاپ تمبر باقری تهیه شده است.
(مهرداد صدری، پرسی فیلا، کتاب مرجع فیلاتلی ایران، جلد اول، شیران ایران، ۲۰۱۳ میلادی، ص ۷)

برای اثبات قطعی یکی از این دو گزینه، هنوز مدرک مستند موجود نیست.

تمبرهای باقری پس از چاپ، بریده‌شده و در بسته‌های صدتایی برای مصرف به دفترهای پستی ارسال می‌شدند. اکنون فقط دو بلوک کامل از تمبر یک شاهی باقری باقی مانده است که در مجموعهٔ آقای جوزف حکمی نگهداری می‌شود.

پاکت نامه با تمبر باقری

اکنون که «پاکت نامه‌های باقری» را نگاه می‌کنیم و آن‌ها را با پاکت‌های سال‌های بعد مقایسه می‌کنیم، عنصری ضروری از اجزای پاکت‌نامهٔ پستی را بر روی پاکت‌های باقری نمی‌یابیم. هر پاکت نامهٔ پستی، معمولاً سه مشخصهٔ اصلی دارد: تمبر، آدرس، و «مهر پستی».

همهٔ پاکت نامه‌های باقری که از ۱۲۴۸ تا ۱۲۵۴ خورشیدی (برابر با ۱۲۸۶ تا ۱۲۹۲ قمری مطابق با ۱۸۷۰ تا ۱۸۷۵ میلادی) پست شده‌اند و اکنون تعدادی از آن‌ها موجود است، بدون استثنا فاقد «مهر پستی» بر روی تمبر و پاکت‌نامه هستند.

عدم وجود مهر پستی بر روی تمبر و پاکت‌نامه‌های باقری باعث بروز بحث‌های فراوانی دربارهٔ چرایی و اصالت این نوع از پاکت‌نامه‌های اولیهٔ ایران در میان کارشناسان و پژوهشگران شده است.

چرا بر روی پاکت نامه‌های باقری مهر پستی وجود ندارد؟

در اینجا نظر تعدادی از کارشناسان و پژوهشگران معاصر تمبر ایران را که در خصوص این سؤال توضیح داده‌اند، می‌آوریم:

دکتر محمد دادخواه (نخستین پژوهشگر ایرانی تمبرهای اولیه) می‌نویسد:
تمبرهای باقری در تبریز، میانه، زنجان، قزوین و تهران کار شده است. نظر به اینکه در حین ارسال کلیشه‌های اصلی از پاریس، استامپ پستی برای ابطال تمبرها نفرستاده بودند، تمبرها بدون آنکه باطل شوند روی پاکت کار می‌کردند و پاکت‌هایی که فعلاً با تمبرهای باقری وجود دارند همگی بدون مهر ابطال هستند… تنها علامت ابطال اصلی که روی این تمبرها وجود دارد، دو خط متقاطع به شکل ضربدر است که آن هم برای مدت بسیار کوتاهی در اواخر مصرف تمبرهای باقری با قلم انجام می‌شد.

او ادامه می‌دهد که این امر باعث سوءاستفاده شده و احتمالاً پس از مدتی، اولیای پست متوجه موضوع شده و چاره‌ای جز خارج کردن تمبرها از جریان ندیده‌اند. با اطمینان کامل می‌توان گفت هر نوع استامپی که روی این تمبرها دیده شود مربوط به بعد از ۱۸۷۵ میلادی و برای ارضای خاطر کلکسیونرها زده شده است. (دکتر محمد دادخواه، تمبرهای اولیهٔ شیر و خورشید ایران، ۱۳۳۹ خورشیدی، ص ۱۴)

آقای مهرداد صدری (پژوهشگر و کارشناس تمبر ایران) می‌نویسد:
به سبب اینکه هیچ‌گونه مهر پستی برای ابطال تمبر وجود نداشت، تمبرهای باقری بدون مهر ابطال مصرف شده‌اند و گاهی با قلم و جوهر باطل شده‌اند. او احتمال می‌دهد این تمبرها بعدها در مصارف دولتی یا بارنامه‌های پستی باطل شده باشند. (شیران ایران، ۲۰۱۳ میلادی، ص ۳۶)

آقای فریدون نوین فرحبخش (کارشناس تمبر ایران) نیز می‌نویسد:
در اوایل استفاده از تمبرها هیچ نوع مهر ابطالی وجود نداشت و هیئت اعزامی از پاریس نیز وسیلهٔ ابطال با خود نیاورده بود. این امر موجب سوءاستفاده شد و در اواخر دوره، تمبرها با دست و جوهر به صورت ضربدر ابطال می‌شد. (تمبرهای اولیه ایران، ۱۳۷۹ خورشیدی، ص ۲۳)

آقای دکتر فریدون عبدلی‌فرد (پژوهشگر تاریخ پست ایران) می‌نویسد:
در طی هفت سال استفاده از این سری (۱۲۸۵ تا ۱۲۹۲ قمری)، باطل‌کردن تمبر با مهر یا ابزار خاص رایج نبود و تنها چسباندن تمبر کافی به نظر می‌رسید. اما پس از مدتی این امر موجب سوءاستفاده شد و برای جلوگیری از آن، ابطال تمبر ضروری شد.

اعلان رسمی چاپارخانه در دوره سپهسالار و آغاز نظام نوین پست در ایران

در دوران صدارت میرزا حسین‌خان سپهسالار، مدیریت امور چاپارخانه‌های ایران بر عهده میرزا علی‌خان منشی‌حضور بود. او با هدف ایجاد نظم و شفافیت در شبکه پستی کشور، مجموعه‌ای از قوانین و اصلاحات را تنظیم و از طریق روزنامه دولت علیه ایران (شماره ۶۹، ۱۷ ذی‌القعده ۱۲۸۸ قمری/۸ بهمن ۱۲۵۰ خورشیدی/۲۸ ژانویه ۱۸۷۲ میلادی) به اطلاع عموم رساند. این اعلان نقطه عطفی در تاریخ پست ایران به شمار می‌رود.

متن خلاصه‌شده‌ی اعلان رسمی چاپارخانه

در این اطلاعیه، دولت اعلام می‌کند که برای تعیین دقیق هزینه حمل مکاتبات و امانات، و همچنین برای جلوگیری از بی‌نظمی و تخلفات، مهرهای دولتی رنگی با نقش شیر و خورشید طراحی و به تمام چاپارخانه‌های کشور فرستاده شده است. این مهرها نشان‌دهنده میزان وجه پرداختی توسط مشتری بوده‌اند.

نرخ‌گذاری و انواع مهرهای دولتی

بر اساس اعلان، نرخ حمل مرسولات و امانات مشخص و دسته‌بندی شده بود:

• اجرت حمل کاغذ: در داخل کشور، چهار شاهی معادل ۲۰۰ دینار

• حمل امانات: هر من در هر فرسخ ۱۰۰ دینار

برای تأیید پرداخت، مهرهایی با رنگ‌های متفاوت طراحی شد:

• مهر بنفش (عدد ۱): یک شاهی

• مهر سبز (عدد ۲): دو شاهی

• مهر کبود (عدد ۴): یک عباسی

• مهر سرخ (عدد ۸): دو عباسی

هر مرسوله باید بر اساس هزینه پرداخت‌شده، مهر مناسب داشته باشد و هیچ مرسوله بدون مهر پذیرفته نمی‌شد.

رسید رسمی برای امانات

برای امانات پستی، چاپارخانه موظف بود قبضی به ارزش دو شاهی صادر کند. این قبض شامل اطلاعاتی مانند تاریخ تحویل، وزن، مقصد و تعهد چاپارخانه برای تحویل صحیح مرسوله بود. گیرنده در مقصد با ارائه این قبض، امانت را دریافت می‌کرد.

ارسال اسناد و اوراق بهادار

در صورت ارسال اسناد تجاری و اوراق بهادار، مشتری موظف بود نوع سند را اعلام و هزینه اضافی معادل دو عباسی به ازای هر مثقالپرداخت کند تا چاپارخانه مسئولیت ویژه حمل و تحویل آن را بپذیرد.

نکات مهم اعلام‌شده در این نظام جدید پستی

۱. استفاده از مهرهای رنگی با نقش شیر و خورشید برای نظم‌بخشی به دریافت هزینه و ارسال مرسولات.
۲. الزام چسباندن مهر بر مرسوله به‌عنوان سند پرداخت هزینه. مرسولات بدون مهر، پذیرفته نمی‌شدند.
۳. صدور قبض امانت برای بسته‌های پستی، شامل اطلاعات کامل فرستنده و گیرنده.
۴. هزینه و تشریفات ویژه برای اسناد تجاری برای تضمین تحویل صحیح.

نتیجه‌گیری و جایگاه «تمبر باقری»

آنچه امروزه به نام تمبر باقری شناخته می‌شود، در زمان مصرف خود «مهر دولتی رنگی» نامیده می‌شد. این مهرها نه تمبر پستی به مفهوم امروزی، بلکه کاغذهایی نقش‌دار و رنگی برای نشان‌دادن مبلغ پرداخت‌شده توسط مشتری بودند. بنابراین نیازی به مهر پستی جوهری روی آن‌ها وجود نداشت.

در سال‌های بعد، به دلیل سوء‌استفاده و استفاده مجدد برخی افراد از مهرهای مصرف‌شده، علامت‌گذاری با جوهر (مانند ضربدر) روی مهرهای کاغذی متداول شد تا از تکرار استفاده جلوگیری شود.

به این ترتیب، می‌توان گفت که تمبرهای باقری نخستین ابزار رسمی برای نظام‌مندکردن پرداخت هزینه پست در ایران بوده‌اند و نقش مهمی در شکل‌گیری ساختار مدرن پست کشور ایفا کردند.

منبع: مقاله آقای سیعد بختیاری سلطانی – انجمن مطالعات تمبرشناسی ایران

---