پرستو رحيمی (تاريخ پژوه)
روزنامه شهروند
سه شنبه ٢۶ بهمن ١٣٩۵ خورشيدی سال چهارم، شماره ۵ ١٠۶
منبع: وب سایت انجمن مطالعات تمبرشناسی ایران

ايرانيان و تشکيلات ديرينه پست: يک تشکيلات منظم اداری برای جابجايی پيام در ايران دوران داريوش هخامنشی با توجه به گستردگی قلمرو حکومتی شکل گرفت. ساخت راه شاهی و بنيان گذاری چاپار خانه های فراوان، يکی از اقدامات مهم داريوش بود که گسترده ترين شبکه ارتباطی در آن روزگار به شمار می آمد. نظام اداری با ورود اسلام به ايران و حکمرانی مسلمانان دگرگونی هايی از سر گذراند؛ بدين ترتيب يک نظام پيام رسانی با نام «ديوان بريد» اطلاعات محرمانه دربار را به سرزمين های خلافت اسلامی انتقال می داد. چاپار خانه ها با استقرار سلسله صفويه به گونه ای منظم و پيوسته فعاليت می کردند. آنچه در دوره های پيش از قاجار در نظام اداری اطلاع رسانی اهميت دارد، انحصاری بودن آن در دست حکومت است؛ بدين معنا که فرستادن و دريافت پيام و نامه، به دربار و نهادهای وابسته به آن اختصاص داشت. مردم بدين ترتيب نمی توانستند از نظام و تشکيلات پيام رسانی بهره بگيرند و هيچ ساختاری برای رفع نياز مردم در اين زمينه در نظر گرفته نشده بود. اگر پيامی در ميان مردم جابجا می شد، تنها بر مبنای تدبير ها و روش هايی بود که خود انديشيده بودند و البته ساختاری منظم نداشت. اين وضعيت در دوره قاجار با ورود فرهنگ و تمدن غرب، آشنايی با اروپا و گسترده شدن نيازهای مردم دگرگون شد.

جانی که می توانست بر سر پست نوين برود

انديشه بنيان گذاری پست در زمان فتحعلی شاه مطرح شد که گويا ادامه نيافت. به روايت حسين محبوبی اردکانی در کتاب «تاريخ موسسات تمدنی جديد در ايران» نا آشنايی ايرانيان با پست نوين در اين زمان به اندازه ای بود که آن شاه قاجار نمی پنداشت چنان تشکيلاتی اساسا وجود داشته باشد «حاج ميرزا ابوالحسن خان شيرازی پس از بازگشت از اروپا، چون ترتيب پست را ديده بود، بر سبيل تعريف، برای فتحعلی شاه شرح داد و شاه گمان کرد که او را مسخره می کند، خواست حاجی را بکشد و سر گور اوزلی به فرياد او رسيد و گفته های وی را تاييد نمود». حکومت قاجار در دوران اميرکبير در راستای ديگر اقدامات اصلاحی در زمينه های اقتصادی، اجتماعی و نظامی، به پست و همگانی کردن آن نيز توجه کرد. اميرکبير به موجب اطلاعيه ای در روزنامه «وقايع اتفاقيه» دستور داد چاپار های دولتی در اختيار مردم نيز باشند. او شبکه های منظم چاپارخانه را راه انداخت و در فرمانی به سال ١٢٦٧ قمری برابر با ١٢٢٩ خورشيدی مقرر کرد چاپار ها هر ماه دو مرتبه، يکی در آغاز و ديگری در پانزدهم ماه به ٨ منطقه اصلی کشور يعنی آذربايجان، فارس، گيلان، مازندران، کرمان، خراسان، استرآباد و کرمانشاهان سفر کرده و بازگردند. اعلانی در اين زمينه در شماره دوم روزنامه «وقايع اتفاقيه» درج شده است «برای انضباط و انتظام امور چاپارخانه ها قرار شده بود که در دارالخلافه طهران و شهرهای معظم ايران چاپارخانه های مختصی ساخته شود که به قاعده مستمر روز خروج چاپار هر يک از تجار و ساير مردم که خواسته باشند با چاپار کاغذ روانه نمايند به آن چاپارخانه آورده به مباشران بسپارند و در روز ورود چاپار هم آمده هرکس کاغذ داشته باشد از آنجا بگيرد و رسانيدن کاغذ به مردم به تعويق نيفتد». شيوه کار و شغل اين چاپار ها دشوار بود. آنها زمستان و تابستان بايد مسير هايی دراز و گاه توان فرسا را شتابان می گذراندند و به تندی پيام ها را رسانده و باز می گشتند. آنان در صورت تاخير، دليلی قانع کننده بايد می داشتند وگرنه مواخذه می شدند. مری شيل همسر وزير مختار انگليس در ايران زمان ناصرالدين شاه، در سفرنامه خود به وضعيت اين چاپار ها اشاره کرده و می نويسد «سفرهای اعجاب انگيز چاپار های پستی در مسير تهران و ارزروم واقعا باعث تعجب و گاهی دلسوزی است، چون اين افراد در زمستان ها و در حالی که خود را در پوستين و کلاه پوستی پيچيده اند بايد مسير ١٢٠٠ کيلومتری بين تهران و ارزروم را در عرض ده روز طی کنند و کم و بيش پس از دو روز توقف و در حالی که چشمهايشان از شدت خستگی و بی خوابی و سوزش سرما نزديک به کوری است دوباره از همين مسير به تهران بازگردند. تازه اگر مدت سفر آنان از ده روز بيشتر شود و نتوانند عذر موجهی برای تاخير خود بياورند مورد بازخواست هم قرار می گيرند». آنها با وجود همه اين مشکلات، اسب هايی جوان و تازه نفس نيز نداشتند که کارشان را دشوارتر می کرد؛ همچنين حق الزحمه و عايدی اندک شان که با سختی های آن شغل برابری نمی کرد «اين چاپار ها با اينکه اسب های مفلوکی دارند مجبورند شب و روز راه بروند و به خاطر رسيدن به موقع، معمولا در همان حال سواری بر پشت اسب بخوابند». مری شيل از چاپاری نام می برد که در کارش بسيار خبره و تيز بوده، در اين شغل بسيار مشهور شده است «بعضی از اين پست ها به طوری باورنکردنی طی طريق می نمايند و يکی از آنها که معروف به «ملک محمد بيک» است بارها توانسته اين مسافت ١٢٠٠ کيلومتری را در عرض هفت روز بپيمايد. با تمام اين اوصاف دستمزد اين چاپار های سريع السير بسيار قليل است و از سالی ٤٠ ليره تجاوز نمی کند». نوبويوشی فوروکاوا، فرستاده ژاپنی که در دوره ناصرالدين شاه قاجار به ايران آمده است، هنگام روايت وضعيت پست ايران و تعرفه های پست داخلی و خارجی در کتاب «سفرنامه فوروکاوا» توصيفی جذاب از يک چاپارخانه دارد که می تواند فرسودگی بافت ارتباطی ايرانيان و لزوم اصلاح آن را نشان دهد «چاپارخانه هايی که در اين مسافت [منظور مسير تهران- شيراز] ساخته شده حدود ٢٨ واحد است که در اينجا اسب عوض می کنند. اين چاپارخانه بنايی است به ارتفاع دو گز و سه چارک و چهارگوش که گرداگرد آن حصار است و در چهار گوشه اين حصار برج مانند ی شبه ذوزنقه يا گرد برآورده اند. ترکيب اين ساختمان شبيه کاروانسرا است. در داخل چاپارخانه و کنار حصار اصطبل ساخته اند که گنجايش نگاهداری حدود ده راس اسب دارد و در ميان حياط آن سکويی چهارگوش برآورده اند. بر آن سکو مسافران هم می توانند خيمه و چادر بزنند و اينجا بياسايند. ترکيب بنای چاپارخانه همه جا کم و بيش چنين است». وی سپس با اشاره به قديمی بودن بنای چاپارخانه که از گل و خشت بوده و هر آن ممکن است فرو ريزد، از تعداد اندک اسب های موجود و ناخوشی آنها سخن می راند «در هر چاپارخانه فقط پنج شش اسب نگاه می دارند که از اينها هم بسا چند تايی ناخوش و يا نا راه وارند».

بشير الدوله، نخستين رييس چاپار خانه های قاجار

پست نوين به آن شکل که امروز ديده می شود تا زمان امير کبير و حتی تا هنگام ورود بلژيکی ها به ايران بنيان نهاده نشد اما فعاليت چاپارها و چاپار خانهها که از دوره های گذشته مهم ترين سيستم ارتباطی بود، به گونه ای منظم و گسترده تر ادامه يافت. اميرکبير در واقع پست و نظام پيام رسانی به وسيله چاپار ها را از حالت انحصاری برون آورد و آن را همگانی کرد. نخستين رييس چاپار خانهها شخصی به نام «شفيع خان چاپارچی باشی» بود که متناسب با سمت اش به «بشيرالدوله» ملقب شد. پس از مرگ وی در همان سال نخست، چندين نفر مسئوليت اين کار را برعهده گرفتند تا اين که در سال ١٢٨٨ قمری برابر با ١٢٥٠ خورشيدی امين الملک مامور انتظام امور چاپار خانهها شد. وی با اعلانی در روزنامه «ايران» لباس و نشانی ويژه برای همه چاپار های دولتی وضع کرد؛ اندکی بعد نيز بهره گيری از تمبر و ميزان تعرفه خدمات چاپار ها به آگاهی مردم رسيد. پيش از آن از تمبر برای نامه ها استفاده نمی شد و چاپار ها تنها مهری بر نامه می زدند. مسوولان و دفتر های پستی، پيش از آن از مهر هايی با مرکب های رنگی به طرح های گوناگون و با ارزش متفاوت پولی، نامه ها را مهروموم می کردند. امين الملک با اين کار به فعاليت چاپارها که پيش تر در گرفتن مبلغ ها و هزينه ها به ميل خود رفتار می کردند، نظم بخشيد؛ همچنان که در اعلان روزنامه «ايران» آمده است «من بعد فوائد مترتبه اين امر موجب تسهيل و انتظام کلی در وصول نوشتجات و مراسلات شده، راه بعضی معايب که در اين ماده شايع بود مسدود گردد … [مردم] از طمع و توقعات چاپاران آسوده و به صحت وصول مراسلات خود مطمئن باشند». امين الملک بر اين کار بود تا اين که ناصرالدين شاه در مسافرت به اروپا به سال ١٢٩٠ قمری برابر با ١٢٥١ خورشيدی، شخصی اتريشی به نام گوستاو ريدرر در اکسبرگ را به عنوان مدير پست به کار گرفت. گوستاو ريدرر سال ١٢٩٢ قمری برابر با ١٢٥٣ خورشيدی به ايران آمد. او پس از چندی فعاليت هايش را با برگزاری کلاس آموزشی به منظور تربيت کارمندان آغاز کرد، زيرا ايرانيان به اصول پست اروپايی آشنا نبودند و برپايی چنين کلاسی که تنها ١٢ نفر در آن پذيرش شدند، ضرورت داشت. آنها می آموختند واژگان لاتين روی پاکت و مرسوله های پستی را بخوانند، نيز شيوه کار در گيشه های پستی را فرا می گرفتند. اين مامور اتريشی پس از آن کارهايی ديگر مانند لباس متحدالشکل برای نامه رسانان، تهيه تمبر و تاسيس سرويس آزمايشی پست ميان تهران و شميران را در دستور کار گذاشت.

پست نوين ايران و نظم اتريشی

پست ايران به روايت محبوبی اردکانی در کتاب «تاريخ موسسات جديد تمدنی» در زمان فعاليت گوستاو ريدرر به گونه ای منظم فعاليت می کرد «ترتيب نامه رسان ها و غلام های پست برای توزيع مراسلات شهری، حمل مراسلات شهرستانها و اقدامات مربوط به آن يعنی گردآوری، بسته بندی، توزيع نامه های بين راه، مسافرت هايی به رشت و تبريز برای اطلاع به موانع موجوده و از همه مهم تر تهيه نظام نامه های پستی و ايجاد تمبر و شعباتی برای فروش آن در برخی از نقاط کشور، تهيه و نصب صندوق پست در تهران که در نتيجه استفاده از پست رواج يافته» نشان دهنده گستردگی فعاليت های وی به شمار می آمد. تنظيم نظام نامه پستی مهم ترين کاری بود که گوستاو ريدرر انجام داد. اجرت پست به موجب اين نظام نامه بر اساس وزن نامه تعيين می شد. پست همچنين تعهد می کرد اگر کاغذی به مقصد نرسد خسارت آن را به فرستنده بپردازد. مردم با اين حال، زمانی که اشيای گران بهای خود را برای فرستادن به پست می سپردند، نگران بودند. روايتی در اين باره از زبان گوستاو ريدرر جالب می نماياند «يک مطلب مهمی که تا کنون خيال مرا آسوده نکرده انتظاری است که مردم از سالم رسيدن مرسولات خود به مقاصد و تضمين آنها دارند در صورتی که ما به موجب مقررات و نظامات اطمينان لازم را به فرستندگان اشيای قيمتی گوشزد کرده ايم و تضمينی که دولت به مردم داده محققا موثر شده ولی بين بومی ها و اهل مملکت بعضی اشخاص هستند که قضيه به نظرشان خيلی عجيب آمده و رسميت پستی که محمولات آنها را سالم به مقصد برساند در نظرشان چيز تازه ای است». نگرانی توده مردم در برابر پست نوين چندان غير عادی نيز نبود زيرا کاری که در سالهای پيش معتمدان هر محله و شهر انجام می دادند اکنون به يک اداره ناآشنا واگذار شده بود. وی از اينرو حق را به ايرانيان می دهد و می نويسد «تا اندازه ای هم حق دارند، زيرا تاکنون به وسايط و وسايلی که اينطور امتحان داده باشد مربوط نبوده اند».

شيپور پستچی

شيوه کار ماموران پستی و چاپارها در زمان اين اتريشی بدين ترتيب بود «نامه ها را در خورجينی می گذاردند و به ترک اسب می بستند و چون به آبادی و يا شهری می رسيدند با شيپوری که صدای يکنواخت داشت ورود خود را اعلام می داشتند و نامه ها را به صاحبش می دادند و يا از صاحبانش می گرفتند و اگر نامه ای بی تمبر بود، شخصا در مقابل دريافت وجه، تمبر به آن می زدند و با دست باطل می کردند بديهی است اگر در محل، شعبه پست داير بود اين کار از وظايف شعبه بود و در اين صورت چاپار فقط نامه ها را تحويل می گرفت». دولت ايران با انتظامی گسترده که در امور پستی و فرستادن محموله ها پديد آمد، در سال ١٢٩٤ قمری برابر با ١٢٥٥ خورشيدی به دفتر اتحاديه پست بين المللی در سوئيس آگاهی داد که می خواهد در شمار دولت های عضو اتحاديه درآيد. روس ها اما در اين کار اشکال بسيار تراشيدند زيرا برآن بودند که امور پست ايران را از دست اتريشی ها برون آورده، خود به دست گيرند. خواست دولت اما به زودی عملی شد. ايران در تاريخ ١١ رمضان ١٢٩٦ برابر با ٧ شهريور ١٢٥٨ خورشيدی به اتحاديه عمومی پست دنيا پيوست. نام اداره پست نيز به سال ١٢٩٧ قمری برابر با ١٢٥٩ خورشيدی به دستور ناصرالدين شاه به «وزارت پست» تغيير يافت. روسيه نيز سرانجام توانست الکساندر اشتال، يکی از روس های تبعه خود را به رياست پست ايران برساند. وی اما يک سال بيش تر در اين سمت برجای نماند. ناصرالدين شاه بار ديگر امور پست را به ميرزا علی خان امين الدوله واگذارد. امين الدوله به روايت منابع تاريخی برای اداره های تابعه خود ساعت کار معين و برای کارمندان آن گونه ای حقوق بازنشستگی برقرار کرد. نظمی ويژه از نظر دريافت و تحويل نامه ها و امانت های پستی به گواهی ناظم الاسلام کرمانی و ادوارد براون در کار بود به گونه ای که پست کرمان تا ٨ روز به مقصد می رسيد و به تهران باز می گشت. دولت همچنين سالانه مبلغی برای تعمير و تدارک لوازم چاپار خانه های راه های حکومتی و مقداری جنس بابت عليق اسب های چاپارخانه می پرداخت. برای مثال در ١٣٠٨ به هر چاپارخانه ٢٠ تومان نقد و ده خروار غله و ده خروار کاه پرداخت می شد. ميرزا علی خان امين الدوله در زمان صدارت عظمای خود سه تن بلژيکی به نام های نوز، پريم و انگلس را برای اداره گمرک خانه های ايران به کار گرفت. نوز پس از مدتی وزير پست و گمرک شد. بلژيکی ها نظم و ترتيبی مناسب در اداره پست پديد آوردند. اين انتظام تا مدت ها بعد نيز برقرار بود. اداره پست در زمان محمدعلی شاه قاجار از گمرک جدا شد. وزارت پست در واقع يکی از شش وزارت خانه ای بود که نخستين بار برای اداره امور در کشور پديد آمد. نام اين وزارت خانه با اختراع تلگراف به وزارت پست و تلگراف و با ورود تلفن به ايران به وزارت پست و تلگراف و تلفن تغيير يافت.

تعرفه های گوناگون پستی

پس از آن که اميرکبير پست و خدمات آن را همگانی کرد، تعرفه ای برای آن در نظر گرفت. هزينه جابجايی نامه در آغاِز همگانی شدن چاپار ٥ شاهی بود و پاکتی که دو تا پنج نامه را در برداشت يک هزار دينار اجرت جابجايی داشت. مبنای اين هزينه اما در دوران امين الدوله بر وزن نامه گذارده شد، بدين ترتيب که هر مثقال چهار شاهی هزينه داشت. گوستاو ريدرر در سال ١٢٩٢ قمری برابر با ١٢٥٣ خورشيدی اجرت پست را برای سه مثقال و نيم، ٥ شاهی اعلام کرد. اين ميزان البته تغيير می يافت و در دوره های بعد برای هر سه مثقال، ٥ شاهی در نظر گرفته شد و از ده مثقال به بالا، ده مثقال ده مثقال اضافه حساب می کردند؛ اين محاسبه در سال ١٣٠٣ قمری برابر با ١٢٦٥ خورشيدی از شش مثقال به بالا صورت می‌گرفت. فوروکاوا، سياح ژاپنی نيز تعرفه ها را در همين حدود آورده است. او به هزينه سفارشی کردن نامه هم اشاره کرده و آن را ١٠ شاهی برآورد کرده است. به روايت اين جهانگرد ژاپنی، نرخ بسته،کتاب وروزنامه نيز متغير بود و برای هر ١٠ مثقال ٢ شاهی می پرداختند. يک شاهی نيز و بعدها در پی بهره گيری از وسايل سريع تر حمل و نقل افزايش يافت. برای پست‌های خارجی به اين مبلغ افزوده می شد.

نخستين وسيله‌های نقليه چاپارها

چاپارها در آغاز با اسب و شتر و بعدها با گاری مرسوله ها را می‌بردند. اسب و گاری نيز متعلق به اشخاصی بود که پست را مقاطعه کرده بودند. جعفر شهری در کتاب «تهران قديم» از اين گاری های پستی نامبرده،می نويسد«اين گاری نيز شبيه گاری های تجارتی بود با تفاوت آنکه در شبانه روز ٢٤ فرسخ يعنی معادل ٤روز گاری های تجارتی بدون توقف و با شتاب راه می پيمود و جز برای تعويض اسب و خوراندن عليق و استراحت موقت، توقف نمی کرد و از لوازم بود که جهت حفاظت محموله های پستی هموارهدو تاچند امنيه همراهشان باشد». به همين دليل معين الملک نيز به روسای پست ولايت ها توصيه میکرد مالهای خوب در راه بگذارند؛ اين مساله اما در همه جا رعايت نمی شد، همچنان که فوروکاوا و مریشيل به آن اشاره کرده‌اند. هانری رنه دالمانی، جهانگرد و عتيقه شناس فرانسوی که در آغاز سلطنت محمدعلیشاه به ايران سفر کرده است، در کتاب «سفرنامه از خراسان تا بختياری» در اين باره مینويسد«در ايران چنين معمول است که بايد مدتی راجع به مسافرت صحبت کرد تا به وقوع بپيوندند. به علاوه بستن قراردادحمل و نقل بار و لوازم سفر هم با متصديان چاپارخانه خالی از اشکال نيست. در چاپارخانه انواع وسايل نقليه در ميان حياطی درهم ريخته بود و به ما اجازه دادند يکی از آنها را انتخاب کنيم. نرخ حمل و نقل بار معين نيست و بسته به ميل رييس چاپارخانه است. عموما هر مسافری حق دارد ١٥کيلو بارکه مقدار بسيار کمی است همراه داشته باشد». مسايل مربوط به وسايل ارتباطی، با آمدن اتومبيل به ايران اندک شد. پس از آن که اتومبيل در ايران متداول و نسبتا زياد شد، دولت سرويس اتومبيل رانی برقرار کرد که کار آن سه سال ادامه داشت؛ همچنين در سال ١٣٢٣ خورشيدی قراردادی با شرکت ايتاليايی اتومبيل رانی با نام «ناروتيو» منعقد کرد و حمل و نقل پست در چند خط مهم را به آن شرکت واگذارد. کارهای حمل و نقل محموله های پستی در دست اين شرکت خارجی بود تا اين که نخستين بنگاه باربری ايرانی به نام «باربری فولادی» امور پستی در خطوط تهران، قم، اصفهان و اراک را عهده دار شد. تشکيلات پست بدين ترتيب پس از ايجاد وزارت پست در دوران پهلوی و تاسيس راه شوسه، نيز با بهره گيری از وسايل گوناگون نقليه، گسترش فراوان يافت.