چکیده

رویدادهای سیاسی و اجتماعی تاریخ، فراز و فرود ایران در دوران سلطنت وابستگان شاهان قاجار از یک سو و اشغال ایران و دخالت کشورهای بیگانه در امور کشور در پی وقوع جنگ جهانی اول از سوی دیگر، از جمله موارد تأثیرگذار بر تاریخ پست ایران بوده‌اند، تا جایی که این امر، گردآوری تمبرها و تاریخچه‌ی پستی ایران و مطالعه و تحقیق درباره‌ی آنها را به یکی از زمینه‌های پرطرفدار در میان کلکسیونرها و پژوهشگران تاریخ پست در ایران و سایر کشورهای جهان بدل کرده است. این مقاله، ضمن ارائه‌ی تعاریف برخی از اصطلاحات فیلاتلیک (تمبرشناختی)، شرحی از حضور قوای نظامی دانسترفرس و نورپرفرس انگلستان در طی جنگ جهانی اول در ایران را با استناد به منابع کتابخانه‌ای ارائه داده و سپس به معرفی کامل مجموعه‌ی تاریخچه‌ی پستی گنجینه‌ی تمبر و تاریخچه‌ی پستی موزه‌ی آستان قدس رضوی که مهمور به مهر سانسور نظامی این قوای اشغالگر انگلیسی هستند، می‌پردازد.

نخستین تمبر پستی ایرانی که بر روی پاکت نامه مصرف شد، تمبر باقری بود. علت این نام‌گذاری هنوز در پردهٔ ابهام است و گمان‌های گوناگونی پیرامون آن مطرح شده است. این سری تمبر در سال ۱۲۴۸ خورشیدی (۱۸۷۰ میلادی) در ایران، به‌صورت دستی و با استفاده از کلیشهٔ «نمونه تمبر بار» در بلوک چهارتایی چاپ و در پست مصرف شد. در دوره سپهسالار، با انتشار اعلان رسمی چاپارخانه و معرفی مهرهای دولتی رنگی با نقش شیر و خورشید، نظام نوین پست ایران شکل گرفت. این مقاله نگاهی دقیق به نرخ‌گذاری مرسولات، نحوه استفاده از مهرهای پستی، قبض امانات و جایگاه تاریخی «تمبر باقری» دارد.

در آگوست 1876 به سفارش “گوستاو ون ریدرر” رئیس اتریشی پست ایران این تمبرها به روش تایپوگرایی در چاپخانه دولتی اتریش در وین به چاپ رسید. طرح تمبر، تصویر ناصرالدین شاه به رنگ سیاه روی زمینه شبکه‌ای رنگی چاپ شده است. تمبرهای 1 ، 2 ، 10 شاهی به تعداد 250 هزار عدد و تمبر 5 شاهی به تعداد یک میلیون در ورق های 100 عددی در ردیف‌های 10×10 به چاپ رسیده‌اند . طرح سیاه رنگ تصویر ناصر الدین شاه در ابعاد 22/5×18 میلیمتر و طرح رنگی زمینه در ابعاد 25×20 میلیمتر چاپ شده است. در تمبر 10 شاهی زمینه کمی کوچکتر می‌باشد.

ايرانيان و تشکيلات ديرينه پست: يک تشکيلات منظم اداری برای جابجايی پيام در ايران دوران داريوش هخامنشی با توجه به گستردگی قلمرو حکومتی شکل گرفت. ساخت راه شاهی و بنيان گذاری چاپار خانه های فراوان، يکی از اقدامات مهم داريوش بود که گسترده ترين شبکه ارتباطی در آن روزگار به شمار می آمد. نظام اداری با ورود اسلام به ايران و حکمرانی مسلمانان دگرگونی هايی از سر گذراند؛ بدين ترتيب يک نظام پيام رسانی با نام «ديوان بريد» اطلاعات محرمانه دربار را به سرزمين های خلافت اسلامی انتقال می داد.

سابقه تاریخی «امانت پستی» در پست نوین ایران به دوران ناصرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد. در آن دوره، مهم‌ترین مسیر ورود و خروج کالای تجاری بین اروپا و ایران از طریق روسیه بود. اما در سال ۱۲۶۲ خورشیدی (۱۸۸۳ میلادی – ۱۳۰۰ قمری)، روسیه با وضع تعرفه‌های گمرکی سنگین، مانع جابجایی کالای تجاری بین ایران و اروپا شد. این محدودیت باعث شد که حمل و نقل کالا بیشتر از طریق پست و به شکل «امانت پستی» انجام شود و همین موضوع زمینه رونق روزافزون پست را فراهم آورد.