تاریخچه جامع تمبرهای شناسنامه در ایران: از قاجار تا امروز
مقدمه‌ای بر اسناد هویتی و نقش تمبرها
تمبرهای شناسنامه در ایران بیش از یک قرن تاریخ پرفرازونشیب را در خود جای داده‌اند. این اسناد کوچک مالی که زمانی بر روی اوراق هویت و شناسنامه‌ها الصاق می‌شدند، امروزه به گنجینه‌هایی ارزشمند برای مورخان، مجموعه‌داران و پژوهشگران تبدیل شده‌اند. این مقاله به بررسی عمیق‌تر این تمبرها، کاربردها و تحولات آنها می‌پردازد.
سیر تحول شناسنامه در ایران
دوره قاجار: نخستین گام‌ها
• اوراق هویت تک‌برگی: در دوران احمدشاه قاجار (حدود ۱۲۹۷ خورشیدی) نخستین اسناد هویتی به صورت تک‌برگی صادر می‌شدند که به “ورقه هویت” معروف بودند. این اوراق که اندازه‌ای حدود A5 داشتند، معمولاً با تمبر یک قرانی ابطال می‌شدند.
• نخستین شناسنامه: اولین شناسنامه رسمی ایران (که در آن زمان سجل نامیده می‌شد) در ۲۲ دی ۱۲۹۷ برای دختری به نام “فاطمه ایرانی” صادر شد.
دوره پهلوی: نظام‌مند شدن اسناد هویتی
• انتقال از اوراق تک‌برگی به دفترچه: در اواخر سلطنت رضاشاه، شناسنامه‌های دفترچه‌ای جایگزین اوراق تک‌برگی شدند. این دفترچه‌ها به “سجاد” معروف شدند که درباره ریشه این نام دو نظریه وجود دارد:
– نظریه اول: اشاره به سه‌برگی بودن دفترچه‌ها (سه جلد)
– نظریه دوم: تحریف شده واژه “سجل” (سجل احوال)
• تنوع اقلیمی: شناسنامه‌های این دوره برای تمام اقشار جامعه از جمله مسلمانان، بهاییان، زرتشتیان، کلیمیان، ارمنی‌ها و آشوری‌ها صادر می‌شد.
تمبرهای شناسنامه: انواع و ویژگی‌ها
۱. تمبرهای دوره قاجار
• تمبر یک قران سجل احوال:
– طراحی: با عنوان “دولت علیه ایران، وزارت مالیه”
– کاربرد: ابطال روی اوراق هویت
– ویژگی منحصر به فرد: در شهرستان‌ها با روچاپ دستی نام شهر مورد نظر همراه بود
•تمبر با روچاپ خوزستان: از نمونه‌های نادر و باارزش این دوره
۲. تمبرهای دوره پهلوی
• تمبرهای مالیه:
– روچاپ‌های متنوع: مشهد، گیلان، قزوین، تبریز و…
– نمونه خاص: تمبر با روچاپ “گلپایگان” برای اوراق هویت صادره در کاشان
• نرخ‌های تمبر بر اساس سال:
| دوره زمانی | نرخ تمبر |
|—|—|
| ۱۳۱۷-۱۳۲۷ | ۱ ریال |
| ۱۳۲۸-۱۳۳۴ | ۲ ریال |
| ۱۳۳۵-۱۳۳۹ | ۱۰ ریال |
| ۱۳۴۰-۱۳۵۷ | ۲۰ ریال |
• تمبر سرشماری ۱۳۱۹:
– صادرکننده: اداره کل آمار و ثبت احوال
– ویژگی: دارای انواع مختلف با تنوع رنگی
– وضعیت امروزی: از نمونه‌های کمیاب مجموعه‌داری
• تمبرهای ثبت احوال:
– محدوده ارزش: از ۲ ریال تا ۳۰۰ ریال
– دوره مصرف: ۱۳۲۱-۱۳۶۱ خورشیدی
۳. تمبرهای دوره جمهوری اسلامی
• تمبر ۱۰ ریال ثبت احوال:
– دوره مصرف: ۱۳۶۹-۱۳۵۷ خورشیدی
– ویژگی‌های فنی:
– دندانه با اندازه ۱۳.۵ × ۱۳
– دارای واترمارک با نشان شیر و خورشید
تحولات کاربردی تمبرها
تغییرات ساختاری
۱. دوره قاجار و پهلوی اول:
– الصاق فیزیکی تمبر بر روی اسناد
– ابطال تمبر با مهر
۲.پهلوی دوم:
– تنوع بیشتر در ارزش تمبرها
– استفاده از روچاپ ماشینی به جای دستی
۳. جمهوری اسلامی:
– توقف الصاق تمبر از ۱۳۵۹
– واریز مستقیم هزینه‌ها به حساب دولت از اواخر دهه ۶۰
– معرفی شناسنامه‌های جدید با جلد چرمی قرمز بدون جای تمبر
کاربردهای جانبی تمبرها
• استفاده موقت برای انحصار دخانیات: در اواخر دوره رضاشاه، برخی تمبرهای سجل احوال با روچاپ ماشینی قرمز رنگ برای ابطال روی کارتن و پاکت‌های سیگار و کبریت استفاده شدند.
ارزش‌های تاریخی و مجموعه‌داری
اهمیت در پژوهش‌های تاریخی
• شواهد تحولات اداری: تغییرات در طراحی و کاربرد تمبرها نشان‌دهنده تحولات نظام اداری ایران است.
•منبعی برای مطالعات منطقه‌ای: روچاپ شهرهای مختلف بر روی تمبرها اطلاعات ارزشمندی درباره نظام ثبت احوال در مناطق مختلف ایران ارائه می‌دهد.
جمع‌بندی و چشم‌انداز
تمبرهای شناسنامه ایرانی آینه‌ای از تحولات اجتماعی، سیاسی و اداری کشور در یک قرن گذشته هستند. از تمبرهای ساده یک قرانی دوره قاجار تا تمبرهای پیشرفته‌تر دوره پهلوی و سرانجام حذف سیستم تمبر در دوره جمهوری اسلامی، هر مرحله نشان‌دهنده فصل جدیدی در تاریخ ثبت احوال ایران است.
امروزه این تمبرها از دو منظر حائز اهمیت هستند:
۱. به عنوان اسناد تاریخی ارزشمند
۲. به عنوان اشیای مجموعه‌داری کمیاب
پژوهش در این زمینه همچنان ادامه دارد و هر کشف جدید می‌تواند زوایای ناشناخته‌ای از تاریخ اجتماعی ایران را روشن کند. برای علاقه‌مندان، مطالعه مجموعه‌های خصوصی و آرشیوهای دولتی می‌تواند گنجینه‌ای از اطلاعات ناب را فراهم آورد.