وبلاگ
تقلب و جعل در تاریخ پستی ایران
توضیح: این مقاله بازنویسی و ویرایشی از مقاله آقای سعید بختیاری سلطانی با عنوان تقلب است
واژه‌ی «تقلب» در لغت‌نامه دهخدا به معنی دست بردن در کارها به میل خود، تغییر دادن و منحرف کردن امور از مسیر اصلی‌شان آمده است. به زبان ساده، تقلب یعنی تصرف در چیزی به نفع خود و برخلاف قاعده.
در دانشنامه‌ی ویکی‌پدیا، تقلب نوعی دروغ و حیله‌گری معرفی شده که باعث ایجاد برتری ناعادلانه فرد متقلب بر دیگران می‌شود. این رفتار در حوزه‌های مختلف مصداق دارد؛ از تقلب دانش‌آموز در امتحان گرفته تا دوپینگ در ورزش یا کلاهبرداری مالی.
ریشه‌های تقلب را می‌توان در عواملی مانند سودجویی، فقر، ناآگاهی، ضعف قوانین تنبیهی و ناکارآمدی سیستم‌های نظارتی جست‌وجو کرد. یکی از زمینه‌هایی که از گذشته تا امروز شاهد تقلب در آن بوده‌ایم، جعل اسناد و اوراق بهادار است — از جمله چاپ تمبرهای تقلبی و پاکت‌های جعلی پستی.
نخستین نشانه‌های تقلب در تاریخ پستی ایران
اگر کمی با تاریخ پست و تمبر در ایران آشنا باشیم، متوجه می‌شویم که سابقه‌ی جعل و تقلب تقریباً هم‌زمان با آغاز شکل‌گیری سیستم نوین پستی در دوره‌ی ناصرالدین‌شاه قاجار است. در آن زمان، تمبر به عنوان ابزاری رسمی برای ارسال نامه‌ها معرفی شد، اما افراد سودجو به‌سرعت در تشکیلات پستی نفوذ کردند.
لرد جورج ناتانیل کرزن در کتاب معروف خود ایران و قضیه ایران می‌نویسد که در سال ۱۸۷۴ میلادی (۱۲۹۱ قمری) سرویس پستی کشور در دست چاپارچی‌باشی‌ها بود که آن را از دولت اجاره می‌کردند و برای کسب سود شخصی فعالیت داشتند. او اشاره می‌کند که یکی از مدیران وقت، صد هزار تمبر را به‌طور محرمانه و برای منافع شخصی چاپ کرده بود — یکی از نخستین موارد مستند تقلب در نظام پستی ایران.
در همین زمینه، جیمز باست، مبلغ مذهبی آمریکایی و نویسنده‌ی کتاب ایران، سرزمین امام‌ها، نیز ماجرایی مشابه را بازگو می‌کند. او می‌نویسد که در سال ۱۸۷۵، هم‌زمان با عضویت ایران در اتحادیه جهانی پست، مشخص شد یکی از رجال دولتی حدود صد هزار تمبر اضافی را مخفیانه چاپ و منتشر کرده است. در پی این افشاگری، تمبرهای یادشده باطل اعلام شدند.
تمبرهای باقری و ماجرای سعدالسلطنه
دکتر فریدون عبدلی‌فرد در کتاب تاریخ پست در ایران با استناد به نوشته‌های کرزن و باست، احتمال می‌دهد که فرد متخلف در ماجرای چاپ تمبرهای اضافی، محمدباقر سعدالسلطنه اصفهانی، حاکم وقت قزوین بوده است. سعدالسلطنه که بعدها کاروانسرای معروف قزوین را بنا کرد، از رجال بانفوذ دوره‌ی ناصرالدین‌شاه بود.
به همین دلیل، برخی پژوهشگران بر این باورند که تمبرهای موسوم به «تمبرهای باقری» نام خود را از او گرفته‌اند. هنوز پرسش مهمی بی‌پاسخ مانده است: آیا آن صد هزار تمبر باقری واقعاً نابود شدند، یا بخشی از آن‌ها در دست مجموعه‌داران باقی ماند؟
تقلب در تمبرهای قاجاری و محبوبیت نسخه‌های جعلی
در ادامه‌ی مسیر تاریخ، نام‌های دیگری نیز در پرونده‌ی جعل تمبر به چشم می‌خورند — از فابیوس بواتال و برادران اسپیرو گرفته تا سید عبدالرحیم کاشانی و میرزا هادی کلیمی. بسیاری از این افراد در داخل و خارج از ایران فعال بودند.
به گفته‌ی مهرداد صدری، پژوهشگر برجسته‌ی تمبر ایران، تمبرهای شیر و خورشید به دلیل محبوبیت بالا، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بارها توسط جاعلان اروپایی کپی و بازتولید شدند. او تأکید می‌کند که هر مجموعه‌دار جدی باید هم نسخه‌های اصلی و هم نمونه‌های جعلی را بشناسد تا بتواند میان آن‌ها تمایز قائل شود.
جالب اینکه برخی از تمبرهای تقلبی دوران قاجار، به‌دلیل کمیابی و پیشینه‌ی تاریخی‌شان، امروز ارزش بالایی در بازار دارند. نمونه‌ی معروف آن، تمبر تقلبی ۲۵ سانتیم سری لیتوگراف است.
مجموعه‌های مرجع و اهمیت شناخت تقلب
در دنیای فیلاتلی (تمبرشناسی)، مجموعه‌داران حرفه‌ای معمولاً کنار نسخه‌های اصلی، مجموعه‌ای از نمونه‌های جعلی، کاغذهای چاپ، طرح‌های اولیه و موارد آزمایشی را نگهداری می‌کنند که به آن مجموعه مرجع (Reference Collection) گفته می‌شود.
بررسی دقیق این مجموعه‌ها به مجموعه‌داران کمک می‌کند تا تفاوت‌های چاپ، جوهر و کاغذ را بشناسند و فریب جعل‌های ماهرانه را نخورند.
اما باید دانست که تقلب در تمبر فقط محدود به چاپ جعلی نیست. گاهی با دستکاری در دندانه‌ها، چسب پشت، ترمیم پارگی یا حتی نقاشی روی سطح تمبر برای پنهان کردن خط‌خوردگی، ظاهر آن را تغییر می‌دهند — و اگر بدون اطلاع خریدار فروخته شود، مصداق واضح تقلب است.
سخن پایانی
جعل و تقلب در تمبر و پاکت‌های پستی سابقه‌ای طولانی دارد، اما نباید مجموعه‌داران تازه‌کار را از ورود به دنیای جذاب فیلاتلی بترساند. همان‌طور که بهروز نصر، پژوهشگر تاریخ پستی ایران، می‌گوید:
«قبل از خرید حتی یک تمبر، اطلاعات جمع کنید.»
دانستن تاریخ و شناخت جزئیات تمبرها، نه‌تنها از شما در برابر تقلب محافظت می‌کند، بلکه باعث می‌شود از هر خرید، تجربه‌ای منحصربه‌فرد و لذت‌بخش به‌دست آورید — چرا که هر تمبر اصیل، بخشی کوچک اما زنده از تاریخ است.
