. مفهوم «سری تمبر» چیست؟

هر تمبر پستی به مناسبت موضوع خاصی طراحی و منتشر می‌شود. تمبرهایی که در یک مجموعه‌ی موضوعی یا زمانی مشترک قرار دارند، سری تمبر نامیده می‌شوند.
تمبرهای جاری معمولاً در یک سری چندتایی منتشر می‌شوند و ممکن است در تاریخ‌های مختلف تکمیل گردند.
در مقابل، تمبرهای یادگاری اغلب به مناسبت خاصی (مانند جشن، واقعه‌ی ملی یا بزرگداشت شخصیت‌ها) و در تیراژ محدود و در یک مرحله عرضه می‌شوند.

. اصطلاحات پایه در تمبرشناسی

تت‌ بش (Tête-bêche)

اصطلاحی فرانسوی به معنای «سر و ته». به دو تمبری گفته می‌شود که در زمان چاپ به‌صورت وارونه در کنار یا روی هم چاپ شده باشند. این پدیده در چاپ‌های قدیمی‌تر، مانند تمبر دو شاهی سیاه قاجاری (شماره ۲۴ و ۲۵) مشاهده می‌شود.

ردیف یا باند (Strip / Bande)

به دو یا چند تمبری گفته می‌شود که به صورت افقی یا عمودی کنار هم از ورق اصلی جدا شده‌اند. در تمبرهای شیر و خورشید اولیه ایران، چاپ به صورت باندهای دو یا سه‌تایی بسیار رایج بود.

بلوک (Block)

بلوک شامل چهار تمبر است که به صورت دو در دو در کنار هم قرار گرفته‌اند. مجموعه‌داران اغلب بلوک‌ها را بدون جداسازی از ورق اصلی نگه می‌دارند، چرا که ارزش تاریخی و زیبایی خاصی دارند.

شارنیه (Charnière / Hinge)

پیش از دهه‌ی ۱۹۵۰، مجموعه‌داران از قطعات کوچکی از کاغذ چسب‌دار برای نصب تمبر در آلبوم استفاده می‌کردند که به آن‌ها «شارنیه» گفته می‌شود. آثار این روش را بیشتر در تمبرهای دوره‌ی قاجار و اوایل پهلوی می‌توان مشاهده کرد.

آلبوم تمبر

امروزه آلبوم‌های حرفه‌ای تمبر در دو نوع اصلی عرضه می‌شوند:

1. آلبوم کلاسیک با باند مخصوص برای نگهداری تمبرها.

2. آلبوم مصور طلق‌دار که برای هر کشور، جای مخصوص هر تمبر چاپ شده است. این نوع آلبوم‌ها به‌طور منظم بروزرسانی می‌شوند و امکان نگهداری ایمن تمبرهای جدید را فراهم می‌کنند.

دورو چاپ (Printed Both Sides)

گاهی به‌صورت اشتباه، ورق تمبر از هر دو طرف چاپ می‌شود. این نوع خطای چاپی ارزش کلکسیونی بالایی دارد.

دو بار چاپ (Double Impression)

در این حالت، ورق تمبر دوبار زیر دستگاه چاپ قرار می‌گیرد و طرح با انحراف جزئی تکرار می‌شود.

وسط وارونه (Center Inverted)

یکی از خطاهای معروف چاپ که در آن طرح مرکزی تمبر نسبت به قاب یا کادر اطراف به‌صورت وارونه چاپ می‌شود. نمونه‌ی تاریخی آن را می‌توان در تمبرهای ناصرالدین‌شاه ۱۲۵۷ مشاهده کرد.

کاغذ خط‌دار (Papier Vergé / Laid Paper)

نوعی کاغذ تمبر که دارای خطوط موازی قابل رؤیت در برابر نور است. این خطوط افقی، عمودی یا مورب‌اند و در تشخیص نوع چاپ و دوره‌ی انتشار بسیار مهم‌اند.

انواع تمبرهای خاص

تمبر سرویس (Service)

تمبرهایی که برای مصارف رسمی یا اداری دولت چاپ می‌شوند و معمولاً علامت یا مهر «Service» روی آن‌ها درج شده است.

تمبر تاکس (Taxe)

در صورت کمبود هزینه‌ی پستی یا استفاده‌ی نادرست از تمبر، تمبر مخصوصی با عنوان «تاکس» روی پاکت زده می‌شود تا هزینه‌ی اضافی مشخص گردد.

تمبر خیریه (Charity Stamp)

تمبرهایی که به‌منظور جمع‌آوری اعانه برای مؤسسات خیریه چاپ می‌شوند. در ایران، نمونه‌هایی از تمبرهای خیریه در دوران احمدشاه و در شهرهایی چون تبریز و خوی منتشر شده‌اند.

تمبر پست محلی (Poste Locale)

تمبرهایی که فقط برای مراسلات درون یک منطقه یا شهر استفاده می‌شده‌اند. از نمونه‌های تاریخی آن، تمبر پست شهر تبریز با مهر «P.L.» است.

چاپ دوم و بازچاپ (Reprint / Réimpression)

در گذشته، گاهی افراد سودجو با سرقت یا تقلید از کلیشه‌های اصلی اقدام به چاپ مجدد تمبرها می‌کردند. همچنین در برخی موارد، اداره پست با مجوز رسمی چاپ دوم را انجام می‌داد.
تشخیص نسخه‌ی اصلی از بازچاپ معمولاً بر اساس تفاوت رنگ، نوع کاغذ و کیفیت چاپ انجام می‌شود.

---

دندانه‌شمار و اهمیت آن

دندانه‌های اطراف تمبر صرفاً برای زیبایی نیستند، بلکه نشان‌دهنده‌ی نحوه‌ی جداسازی تمبرها از ورق اصلی‌اند.
برای تشخیص تعداد دقیق دندانه‌ها از ابزار مخصوصی به نام دندانه‌شمار (Perforation Gauge) استفاده می‌شود. این ابزار کمک می‌کند تا مجموعه‌دار تمبر را به‌درستی با نمونه‌های کاتالوگی مقایسه کند.

عیوب و سلامت تمبر

عیوب تمبر شامل پارگی، تاخوردگی، کثیفی و از بین رفتن چسب اصلی است.
در تمبرهای قدیمی ایران که از چسب طبیعی استفاده می‌کردند، چین‌خوردگی سطحی یا چسب نامنظم به‌دلیل روش ابتدایی چسب‌زنی امری طبیعی است و همیشه نشانه‌ی نقص محسوب نمی‌شود، مگر آنکه اثر شکستگی یا تا در کاغذ دیده شود.

واحدهای پولی روی تمبرهای ایران

بر روی تمبرهای ایرانی از قاجار تا جمهوری به دلیل دوره‌های سیاسی مختلف، واحدهای پولی مختلفی هم مشاهده می‌شود.  برای تبدیل این واحدهای پولی می‌توانید از راهنمای زیر استفاده کنید

پیش از سال ۱۳۰۸

• ۱۰۰۰ دینار = ۱ شاهی

• ۱۰۰۰ شاهی = ۱ قران

• ۱۰ قران = ۱ تومان

از سال ۱۳۰۸ به بعد

• ۱۰ دینار = ۱ ریال

• ۱۰ ریال = ۱ تومان

این تغییر واحد پولی، از دوره‌ی رضا شاه آغاز شد و در طراحی و ارزش اسمی تمبرها نیز بازتاب یافت.

جمع‌بندی

مجموعه‌داری تمبر فراتر از یک سرگرمی است؛ پنجره‌ای است به تاریخ، اقتصاد و فرهنگ ملت‌ها. شناخت اصطلاحات و ویژگی‌های فنی تمبرها، مجموعه‌دار را از یک گردآورنده‌ی ساده به پژوهشگر تاریخ پستی تبدیل می‌کند. با نگهداری اصولی و شناخت دقیق مفاهیم چاپ و ارزش‌گذاری، هر مجموعه می‌تواند گنجینه‌ای ماندگار از میراث فرهنگی ایران باشد.