توضیح: این مقاله ویرایش و بازنویسی مقاله امانت پستی نوشته آقای سعید بختیاری است که در سایت انجمن مطالعات تمبرشناسی ایران منتشر شده است.

پست از گذشته‌های دور نقشی اساسی در زندگی اجتماعی مردم داشته و هنوز هم بخشی مهم از چرخه ارتباط و مبادله به شمار می‌آید.

«امانت پستی» یا «بار پستی» به هر نوع کالای مجاز گفته می‌شود که از مبدا به مقصد توسط شبکه پستی ارسال می‌گردد. برای اطمینان از ارسال صحیح و امکان پیگیری محموله، هنگام تحویل کالا به پست، یک رسید صادر می‌شود. در این رسید، تمام مشخصات امانت ثبت می‌شود: نام و آدرس فرستنده و گیرنده، مبدا و مقصد، وزن مرسوله، تاریخ ارسال و تاریخ دریافت.

همچنین هزینه ارسال بر اساس وزن و مسافت محاسبه شده و بر روی رسید، تمبر مخصوص «امانت پستی» چسبانده و باطل می‌شود تا مراحل ثبت و پردازش مرسوله به طور کامل و رسمی انجام گیرد.

سابقه تاریخی «امانت پستی» در پست نوین ایران به دوران ناصرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد. در آن دوره، مهم‌ترین مسیر ورود و خروج کالای تجاری بین اروپا و ایران از طریق روسیه بود. اما در سال ۱۲۶۲ خورشیدی (۱۸۸۳ میلادی – ۱۳۰۰ قمری)، روسیه با وضع تعرفه‌های گمرکی سنگین، مانع جابجایی کالای تجاری بین ایران و اروپا شد. این محدودیت باعث شد که حمل و نقل کالا بیشتر از طریق پست و به شکل «امانت پستی» انجام شود و همین موضوع زمینه رونق روزافزون پست را فراهم آورد (ایرج رودگرکیا دارا، تاریخ پست ایران، ۱۳۷۶، صص ۱۵۴ و ۲۶۸).

در دوران ناصرالدین‌شاه، برای رسید امانت پستی از تمبرهای پستی جاری استفاده می‌شد؛ در این دوره تمبر اختصاصی برای «امانت پستی» منتشر نشده بود و معمولاً رقم‌های درشت تمبرهای پستی (به واحد قران) برای این منظور به کار می‌رفت.

تمبر اختصاصی «امانت پستی» برای نخستین بار در سال ۱۲۸۷ خورشیدی (۱۹۰۹ میلادی) و در دوره محمدعلی‌شاه قاجار منتشر شد. در این سال، تمبرهای پستی محمدعلی‌شاه به سفارش «اداره پست ایران» در چاپخانه «آنشده» هلند (همان چاپخانه‌ای که سری تمبرهای محمدعلی‌شاه را چاپ کرده بود) با عبارت فرانسوی “Postaux Colis” به معنی «بسته‌های پستی»، به رنگ مشکی و به روش چاپ روچاپ (Overprint) اختصاصی برای امانت پستی تولید گردید (فریدون فرح‌بخش، راهنمای تمبرهای ایران، ۱۳۹۵، ص ۷۶).

شکل دوم انتشار تمبر «امانت پستی» به این صورت بود که عبارت “Postaux Colis” با مهر دستی (Handstamp) به رنگ آبی و گاهی مشکی، بر روی سری تمبرهای پستی محمدعلی‌شاه زده می‌شد. این روچاپ شامل تمبرهایی از رقم ۱ شاهی تا ۱۰ قران بود و به همین منظور مصرف می‌شد.

پس از چسباندن تمبرها روی رسید امانت پستی، مهر دستی با عبارت فرانسوی “Postaux Colis” بر روی تمبر زده می‌شد. از آنجا که این عملیات به صورت دستی انجام می‌گرفت، در برخی رسیدها ممکن بود تفاوت‌هایی در شکل و محل مهر مشاهده شود (فریدون فرح‌بخش، راهنمای تمبرهای ایران، ۱۳۹۵، ص ۷۶).

 

این تمبرها بر روی دو نوع رسید مصرف می‌شدند:

1. رسید حمل و نقل (Expédition Bulletin)

2. رسید اعلام ارزش (Déclarée Valeur)

این رسیدها توسط دفتر پستی دریافت و بایگانی می‌شدند و در نهایت، پس از سپری شدن دوره پیگیری، معدوم می‌گردیدند تا از سوءاستفاده جلوگیری شود. به همین دلیل، اغلب رسیدهای موجود بریده شده‌اند و تنها تمبرهای آن‌ها باقی مانده است. در حال حاضر، تنها ۱۳ نمونه کامل از این نوع رسیدها موجود است (بهروز نصر و وحید بهکار، «باجگیران و تمبرهای بریده»، ماهنامه دنیای تمبر، شماره ۱۲۵، آبان ۱۳۹۶، ص ۱۸).

دوره احمدشاه قاجار:
حدود شش سال بعد، در سال ۱۲۹۴ خورشیدی (۱۹۱۵ میلادی) و در دوره احمدشاه، در میانه جنگ جهانی اول، برای دومین بار تمبرهایی جهت مصرف روی رسید امانت پستی منتشر شد و در پستخانه‌ها مورد استفاده قرار گرفت. این سری، مانند سری قبل، به صورت روچاپ ماشینی (Overprint) روی سری تمبرهای «تاج‌گذاری احمدشاه» آماده شد.

در این سری، علاوه بر عبارت فرانسوی “Postaux Colis”، عبارت فارسی «امانات پستی» نیز در روچاپ گنجانده شد و برای نخستین بار به‌طور رسمی بر روی تمبرهای امانت پستی قابل مشاهده بود.

 

دوره رضا شاه پهلوی:

در طول دوره رضا شاه، تمبر ويژه “امانت پستی” منتشر نشد. بر روی “رسيد امانت پستی” از تمبرهای پستی جاری، مصرف می شد.

 

دوره محمدرضا شاه پهلوی:

در دوره محمدرضا شاه پهلوی، در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۳۳۷ خورشیدی، نخستین سری تمبر مخصوص «امانات پستی» منتشر شد (فریدون فرح‌بخش، راهنمای تمبرهای ایران، ۱۳۹۵، ص ۲۴۵). پیش از این، در دوره قاجار، تمبرهای امانت پستی به صورت روچاپ منتشر می‌شدند و روی بارنامه چسبانده شده و با مهر دفتر پستی مقصد باطل می‌گردیدند.

سری اول تمبر امانات پستی در ١١ رقم منتشر شد. از ۵٠ دينار (به رنگ قهوه ای) تا ٢٠٠ ریال (به رنگ سبز). اندازه دندانه اين تمبر ١٢/۵ است. اين سری بر روی کاغذ با “ته نقش” (Watermark (يا فيليگران (Filigran (شماره ٢ چاپ شد.

ته نقش” تصويری است محو (نا پيدا) که با نگه داشتن کاغذ در برابر نور، وجود آن در کاغذ، هويدا می شود. (فريدون فرح بخش، راهنمای تمبر های ايران، ،١٣٩۵ ص ١٢). از کاغذ با فليگران شماره ٢ در چاپ تمبر در محدوده زمانی امرداد ١٣٣۴ تا مهر ١٣٣۶ خورشيدی استفاده شده است.

در پشت اين سری، کادر مستطيل شکل با کلمه “ايران” (IRAN (بصورت معکوس به رنگ مشکی چاپ شد. در چاپ پشت تمبر از مرکب “رنگ رو” استفاده شده است. ويژگی اين نوع مرکب آن است که در آب حل شده از روی کاغذ پاک می شود. اگر تمبر امانات پستی در آب قرار داده شود، کادر مستطيل و کلمه چاپ شده در پشت تمبر، محو می شود. اين ويژگی برای افزيش امنيت و جلوگيری از تقلب تعبيه شده است. کادر چاپ شده در پشت تمبرهای سری نخست امانات پستی در دو اندازه است: .١٢٠ در ٢٨ ميليمتر .٢١۶ در ٢۴ ميليمتر

سری دوم تمبر “امانات پستی” به دليل کمبود اين تمبر در دفترهای پستی، در سال ١٣۴٠ خورشيدی، سه سال پس از انتشار سری اول “امانات پستی”، چاپ و منتشر شد. سری دوم در هفت رقم بود. از ۵ ریال تا رقم ٢٠٠ريالی، در اين سری رقم های خرد (۵٠ دينار، ١ریال، ٢ریال، ٣ ریال)، منتشر نشد.

سری دوم تمبر “امانات پستی” بر روی کاغذ با “ته نقش” (Filigran )شماره ٣ چاپ شد. اندازه کادر مستطيل مشکی چاپ شده در پشت تمبر سری دوم امانات پستی، ٢٠ در ٢٨ ميليمتر است. اندازه دندانه سری دوم تمبر “امانات پستی” ١٢/۵ است.

سری سوم تمبر “امانات پستی” از سال ١٣۴۵ تا ١٣۴٧ خورشيدی در چند نوبت منتشر شد. رقم های اين سری از ٢ریال تا ٢٠٠ریال است. سری سوم بر دو نوع کاغذ و چسب متفاوت چاپ شد:

.١کاغذ ساده و چسب سفيد

.٢کاغذ زبر دانه دار و چسب براق

(فريدون فرح بخش، راهنمای تمبر های ايران، ،١٣٩۵ ص ٢۴۶)

سری سوم تمبر “امانات پستی” بر روی کاغذ با “ته نقش” (Filigran (شماره ۵ چاپ شد. دندانه تمبرهای اين سری ١٢/۵ است. اندازه کادر مستطيل مشکی چاپ شده در پشت تمبر سری دوم امانات پستی، ١۶ در ٢۴ ميليمتر است.

نکته: با توجه به اينکه سه سری تمبر امانات پستی از نظر رنگ و مبلغ، شبيه هم هستند؛ تنها راه تفکيک هر سری از ديگری، از راه تشخيص “ته نقش” يا فيليگران است.

سری چهارم تمبر “امانات پستی” در سال ١٣۶٠ خورشيدی، در دوره جمهوری اسلامی، در سه رقم: ۵٠ ریال، ١٠٠ریال و ٢٠٠ریال منتشر شد. تمبر ١٠٠ ريالی با استفاده از زينک (Plate Printing (يا کليشه چاپ سری قبل چاپ شد اما برای رقم های ۵٠ و ٢٠٠ ريالی، کليشه جديد طراحی گرديد. سری چهارم بر روی کاغذ با “ته نقش” شماره ۵ چاپ شد. مستطيل مشکی و کلمه ايران در پشت تمبرهای سری چهارم “امانات پستی” چاپ نشد.

سری چهارم تمبر “امانات پستی” مدت کوتاهی در پست استفاده شد. علت آن بود که اين سری بر روی کاغذ با فيليگران شماره ۵ (تصوير شير و خورشيد به همراه عبارت دولت شاهنشاهی ايران) چاپ شده بود از اينرو اين سری از دور مصرف خارج گرديد. (فريدون فرح بخش، راهنمای تمبر های ايران، ،١٣٩۵ ص ۴٧٢).