در گذشته، بسیاری از کشورهای جهان تمبرهای مخصوص تلگراف را منتشر می‌کردند. این تمبرها گاهی در رده‌ی تمبرهای پستی و گاهی در گروه تمبرهای مالیاتی قرار می‌گرفتند.

اما در ایران، تمبر تلگراف رسمی هرگز از سوی اداره پست یا وزارت مالیه دولت مرکزی منتشر نشد. تنها در اواخر دوران قاجار، در شهر تبریز، تمبری با عنوان «تمبر تلگرافخانه مبارکه تبریز» چاپ شد که توسط تلگرافخانه‌ی این شهر (زیرمجموعه بلدیه تبریز) روی پاکت‌های تلگراف به‌صورت رسمی مورد استفاده قرار گرفت.

جایگاه تاریخی تمبر تلگراف تبریز

تمبر تلگرافخانه مبارکه تبریز را باید در رده‌ی تمبرهای مالیه محلی دوران قاجار طبقه‌بندی کرد. این تمبر در دو کلیشه‌ی جداگانه چاپ شده بود که در نگاه نخست مشابه به نظر می‌رسند، اما در جزئیات ظریف تفاوت‌هایی دارند؛ به‌ویژه در لبه‌ی شمشیر و نقش‌های گیاهی میانی طرح.

کمیاب‌ترین تمبر تلگراف ایران

مانند بیشتر تمبرهای مالیه قاجار، آمار دقیقی از شمارگان چاپ این تمبر در دست نیست. با این حال، بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، تاکنون تنها سه پاکت کامل از این تمبر در میان مجموعه‌داران بزرگ ایرانی مشاهده شده است:

• زنده‌یاد استاد فریدون نوین فرحبخش (ایران)

• استاد ایرج افتخار (آمریکا)

• استاد بهروز نصر (آمریکا)

نحوه ابطال و مهر تلگرافی

تمبرهای تلگراف تبریز معمولاً با مهر بیضی‌شکل بنفش‌رنگ با نوشته‌ی «اخبار تلگرافی» باطل می‌شدند. این مهر به‌صورت دوگانه روی پاکت و تمبر زده می‌شد؛ یکی برای ابطال تمبر و دیگری برای مهر و موم کردن پاکت. به همین دلیل در پاکت‌های کامل، معمولاً دو بار عبارت «اخبار تلگرافی» دیده می‌شود.

دو تیپ (نوع) مختلف از تمبر تلگرافخانه مبارکه تبریز با اختلاف‌هایی در کلیشه

بازه‌ی زمانی استفاده از تمبر

با توجه به تعداد اندک باقی‌مانده از این تمبر، می‌توان نتیجه گرفت که زمان استفاده از آن بسیار کوتاه بوده و احتمالاً تنها میان سال‌های ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۰ خورشیدی رایج بوده است. پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و بازگشت قدرت به حکومت مرکزی، استفاده از تمبرهای محلی در ایالات متوقف شد و استقلال ادارات محلی از بین رفت.

مشخصات فنی تمبر تلگراف تبریز

• شماره کاتالوگ: 5430R و 5431R (کاتالوگ بهارآیین)

• دندانه: 11.5

• ابعاد کادر: 39 × 27 میلی‌متر

• ارزش اسمی: ۱۰ شاهی – رنگ آبی

• سال چاپ: ۱۲۹۹ خورشیدی

• کاغذ: سفید خط‌دار با فیلیگران خطوط عمودی

• چسب: سفید

جمع‌بندی

تمبر «تلگرافخانه مبارکه تبریز» یکی از نادرترین تمبرهای ایران به شمار می‌رود و از نظر تاریخی، یادگاری ارزشمند از روزهای پایانی حکومت قاجار است. این تمبر نه‌تنها برای مجموعه‌داران ایرانی اهمیت ویژه‌ای دارد، بلکه برای پژوهشگران حوزه‌ی تاریخ پست و تلگراف ایران نیز سندی کم‌نظیر محسوب می‌شود.

منبع: مقاله آقای علی شیرزاد در نشریه چاپارخانه