نویسنده: محمدرضا شاهرودی زاده

منبع: انجمن مطالعات تمبرشناسی ایران

مقدمه

سال‌های ۱۲۸۴ تا ۱۲۹۵ خورشیدی (۱۹۰۷ تا ۱۹۱۶ میلادی)، دورانی برجسته و پراهمیت در تاریخ ایران مدرن به شمار می‌رود. مرگ مظفرالدین شاه قاجار در ۱۸ دیماه ۱۲۸۵ خورشیدی و تنها در مدت کوتاهی پس از صدور فرمان مشروطیت و آغاز به کار مجلس شورای ملی؛ مخالفت محمدعلی‌شاه قاجار با مشروطیت، ترور ناکام وی در تهران و به توپ بستن مجلس و تبعید نمایندگان مخالف؛ قیام مردم و فتح تهران به دست ستارخان و باقرخان (سرداران ملی)، خلع محمدعلی‌شاه قاجار از سلطنت در تاریخ ۱۸ تیرماه ۱۲۸۸ خورشیدی، پناهنده شدن وی به سفارت روسیه و انتخاب فرزند نوبالغش احمدمیرزا به پادشاهی توسط سران مشروطه؛ ضعف دولت مرکزی و ظهور قدرت‌های بیگانه‌ای همچون روسیه، انگلیس و آلمان در ایران با هدف استفاده از موقعیت استراتژیک و غارت منابع طبیعی؛ نقض بی‌طرفی ایران از سوی طرف‌های درگیر جنگ و اشغال کشور توسط بیگانگان، کنترل گسترده و نظارت آنها بر مردم و جنبش‌های سیاسی از جمله وقایع گوناگون این دوران پرحادثه از تاریخ کشورمان می‌باشد.

همین حوادث متعدد سبب شده است تا مطالعه تاریخ پست ایران و بررسی نقش مستقیم و غیرمستقیم حوادث سیاسی و اجتماعی بر آن در مقایسه با سایر کشورهای جهان از اولویت بالاتری برخوردار شود و کلکسیونرها و مورخان پستی به گردآوری و مجموعه‌سازی یا مطالعه تاریخچه پستی شامل پاکتنامه‌ها، کارت‌پستال‌ها، مهرهای پستی و … مربوط به ایران رغبت فزونتری پیدا کنند.

کارشناسی و مستندسازی مجموعه‌ای قابل توجه از تاریخچه پستی ایران در گنجینه تمبر و تاریخچه پستی آستان قدس رضوی در یک دهه اخیر، بازدید کلکسیونرهای بزرگی همچون بایرون سورنی از این گنجینه، بهره‌گیری از اطلاعات کارشناسان عضو انجمن مطالعات تمبرشناسی ایران از جمله اساتیدی چون بهروز نصری اصفهانی و مهرداد صدری و مطالعه منابع اهدایی آقایان مرحوم فریدون نوین‌فر، بخشی، ایرج افتخار، منوچهر عماری لوئی و حسن شیدا، نگارنده را بر آن داشت تا سلسله مقالاتی را در زمینه معرفی مجموعه تاریخچه پستی ایران و خصوصاً مهرهای سانسور پستی به رشته تحریر کشیده و در اختیار خوانندگان فرهیخته و علاقه‌مند ماهنامه وزین دنیای تمبر قرار دهد.

در این مقاله، ابتدا تعاریف برخی از اصطلاحات فیلاتلیک (تمبرشناختی) همچون تاریخچه پستی (Postal history) و سانسور پستی (Postal censorship) ارائه شده و سپس قوای نظامی دانسترفرس و نورپرفرس انگلستان در طی جنگ جهانی اول در ایران با استناد به منابع کتابخانه‌ای معرفی می‌شود. در ادامه، مجموعه تاریخچه پستی گنجینه تمبر و تاریخچه پستی موزه آستان قدس رضوی که مُجهَّز به مهر سانسور نظامی این قوای اشغالگر انگلیسی هستند، با جزئیات کامل معرفی می‌گردد.

تاریخچه پستی (Postal history)

به مطالعه تشکیلات پستی و چگونگی عملکرد آنها، جمع‌آوری پاکتنامه‌ها و اقلام وابسته که نشان‌دهنده دوره‌های مختلف تاریخی در تشکیلات پستی می‌باشند، اصطلاحاً تاریخچه پستی گفته می‌شود. تاریخچه پستی، اکنون به عنوان یکی از شاخه‌های تخصصی مجموعه‌داری در فیلاتلی (تمبرشناسی) به شمار می‌آید. در حالی که تمبرشناسی به تنهایی به مطالعه تمبرها شامل جنبه‌های فنی تولید و توزیع تمبر مربوط می‌شود، تاریخچه پستی، تمبرها را به عنوان اسناد تاریخی به حساب آورده و به مطالعه مهرهای پستی، کارت‌پستال‌ها، پاکت‌ها و نامه‌های درون آنها می‌پردازد. علاوه بر این، تاریخچه پستی مطالعه نرخ خدمات پستی، سیاست‌های پستی، مدیریت پست، نظارت پستی و تأثیر سیاست، تجارت و فرهنگ بر تشکیلات پستی و اصولاً کلیه موارد مربوط به جمع‌آوری، نقل و انتقال و تحویل مرسولات پستی را در بر می‌گیرد. تاریخچه پستی در حوزه تخصصی تاریخ تمبرشناسی، به عنوان مطالعه هزینه‌های پستی اخذ شده، مسیر یا مسیرهای پیموده شده نامه‌ها از مبدأ تا مقصد و نامه‌رسانی تعریف می‌شود. پست در دوران جنگ یا محاصره نظامی یا پست نامه‌ها به مناطق دور دست از جمله حوزه‌های مورد توجه علاقه‌مندان به تاریخچه پستی می‌باشد.

سانسور پستی (Postal censorship)

در دوران جنگ، بحران، محاصره یا اشغال نظامی، نامه‌ها نقش مهمی در تبادل اطلاعات بین افراد و مناطق مختلف ایفا می‌کردند و به همین دلیل، آگاهی یافتن از محتوای پاکتنامه و نوشتجات نامه‌ها برای دولتمردان یا فرماندهان نظامی از اهمیت خاصی برخوردار بود، لذا برای جلوگیری از انتشار و افشای اطلاعات سری، پاکتنامه‌های وارد به این مناطق و صادره از آنها گشوده شده و نامه‌های آنها خوانده می‌شد؛ سپس چنانچه نامه‌ها مشکلی نداشتند دوباره در پاکت قرار داده شده، مهر شده و به دست گیرندگان می‌رسیدند. به این کار که تاریخی دیرینه دارد، سانسور پستی گفته می‌شود.

سابقه سانسور با کنترل نظام‌یافته مرسولات پستی در برخی از شهرهای بزرگ غرب ایران توسط دولت به دوران انقلاب مشروطه و بروز ناآرامی‌ها و به دنبال آن، آغاز جنگ جهانی اول و اشغال نواحی مختلف کشورمان توسط قوای اشغالگر روسی، انگلیسی، آلمانی و ترکان عثمانی و همچنین قیام‌های انقلابی محلی از سال 1914 تا 1918 میلادی باز می‌گردد؛ شرایط حساس کشور در این دوران سبب شد تا قوای نظامی داخلی و خارجی کنترل گسترده و نظارت دقیق نامه‌ها و نوشتجات درون پاکت‌ها را انجام داده و از انتشار اخبار سری و ارتباط مخالفین با یکدیگر جلوگیری نمایند.

 

دانسترفرس (Dunsterforce) و نورپرفرس (Norperforce) در ایران

دانسترفرس (Dunsterforce) نام یک واحد نظامی ویژه و سری مرکب از سربازان منتخب و نخبه از ارتش استرالیا، کانادا و آفریقای جنوبی بود که در ۲۴ دسامبر ۱۹۱۷ میلادی، تحت فرماندهی سرلشگر لایونل دانسترویل (از ۱۸۶۵ تا ۱۹۴۶ میلادی) و با هدف حفظ منافع استراتژیک بریتانیا در خاورمیانه و جلوگیری از پیشروی قوای دولت‌های آلمان و عثمانی به شرق آسیا و خصوصاً هندوستان مأموریت یافت تا از بغداد وارد ایران شده و خود را به بندر انزلی و حوزه‌های نفتی بندر باکو در سواحل غربی دریای خزر برسانند.
در ۲۹ ژانویه ۱۹۱۸ میلادی، دانسترویل به همراه ۱۳ افسر، کارمند و ۴۱ راننده به عنوان پیش‌قراول این واحد نظامی با بهره‌گیری از دستگاه خودرو زرهی به سمت شمال شرق بغداد حرکت کرده و پس از طی ۲۰۰ مایل از اسدآباد به همدان و در ادامه حرکت خود به سمت شمال در ۱۷ فوریه ۱۹۱۸ میلادی به بندر انزلی در ساحل جنوبی دریای خزر رسیدند.

قوای دانسترویل در ۱۹ فوریه ۱۹۱۸ میلادی با کمیته بلشویک روسیه که با ۲۰۰۰ الی ۵۰۰۰ حامی روسی مسلح بندر انزلی را به تصرف خود درآورده بودند دیدار کرد و با موافقت صلح میان روسیه و دولت‌های آلمان، عثمانی و اتریش و عدم توانایی کافی برای درگیری با روسی‌ها، مجبور به عقب‌نشینی به سمت همدان شد.

دانسترویل پس از تقویت قوای خود در تاریخ ۲۷ ژوئن ۱۹۱۸ مجدداً به بندر انزلی حمله کرده و آنجا را به تصرف خود درآورد و تمامی راه‌های ارتباطی این مناطق بین همدان تا انزلی را تحت کنترل خود درآوردند؛ با درخواست کمک حکومت باکو از قوای انگلیسی ساکن در بندر انزلی برای مقابله با تهدید ترکان عثمانی، گروه کوچکی از قوای دانسترویل از بندر انزلی از طریق دریا به باکو رفته و در آنجا با حمله ۱۰۰۰۰ ترک عثمانی مواجه شدند.

در ۱۴ سپتامبر ۱۹۱۸ میلادی، باکو به تصرف کامل دولت عثمانی درآمد و دانسترویل با پشت سر گذاشتن ۱۸۰ سرباز کشته یا مفقود‌الاثر به انزلی بازگشت؛ این بازگشت به انحلال دانسترفرس در تاریخ ۲۲ سپتامبر ۱۹۱۸ انجامید.

در ۲۱ مارس ۱۹۱۸ کابینه جنگ انگلستان تصمیم گرفت تا نیرویی دیگر به شمال غربی ایران اعزام کند تا از تواجم احتمالی دولت‌های روسیه و آلمان جلوگیری شود. پیرو این تصمیم، سرلشگر تامپسون، در رأس قوای نظامی که به نام نیروی شمال ایران  (FORCE PERSIAN NORTH :NORPERFORCE) معروف شد، وارد ایران شده و در شمال کشور مستقر شدند. پس از انحلال دانسترفورس بخشی از این قوا در نورپرفورس یا نیروی شمال ادغام شدند.

پاکتنامه‌های پستی سانسور شده با مهر DUNSTERFORCE و N.P.FORCE از سال 1918 تا 1919 میلادی در گنجینه تمبر و اقلام پستی آستان قدس رضوی

گنجینه تمبر و تاریخچه پستی آستان قدس رضوی، با بذل توجه ویژه به جمع‌آوری و مجموعه‌سازی تاریخچه پستی ایران به عنوان یکی از شاخه‌های تخصصی جمع‌آوری در تمبرشناسی، مجموعه‌ای قابل توجه شامل پاکتنامه‌های بدون تمبر و تمبردار دوره‌های قاجار و پهلوی، پاکتنامه‌های سانسور شده، ورقه‌های پستی یا کارت‌پستال، پاکت‌های مهروز، تلگراف و … را در اختیار دارد که منبعی مهم برای پژوهشگران جهت مطالعه و تحقیق درباره تاریخ پست ایران به شمار می‌رود.

در این مجموعه، پنج پاکتنامه پستی سانسور شده با مهر **POSTS CENSOR DUNSTERFORCE** و **PASSED BY CENSOR N.P.FORCE** وجود دارند که از لحاظ تاریخی حائز اهمیت بسیار بوده و در اینجا معرفی می‌شوند:

1. پاکت حاوی نامه (با مهر دایره‌ای POSTS CENSOR DUNSTERFORCE به رنگ مشکی)**
با یک قطعه تمبر احمدشاه قاجار (سری احمدی کوچک) به شماره کاتالوگ ۳۴۲
هزینه پستی اخذ شده: ۱ شاهی
مسیر پیموده شده نامه از مبدأ تا مقصد:

مبدأ نامه: قزوین KAZVIN (تاریخ ارسال: ۱۹۱۹/۲/۱۰) برابر با ۲۱ جمادی الاولی ۱۳۳۷ ق)
مقصد نامه: یزد YEZD (تاریخ دریافت: ۱۹۱۹/۲/۲۳) برابر با ۵ جمادی الثانیه ۱۳۳۷ ق)

از مسیر طهران TEHERAN وارد: ۱۹۱۹/۲/۱۲ صادر: ۱۹۱۹/۲/۱۳ برابر با ۲۳ و ۲۴ جمادی الاولی ۱۳۳۷ ق)
تاریخ دستنوشته فرستنده روی پاکت ۹ جمادی الاولی ۱۳۳۷ برابر با ۱۹۱۹/۲/۱۰ می‌باشد.

شماره اموالی: کد ۱۷۲/۲ ردیف ۴

—

پاکتنامه (با مهر دایره‌ای **DUNSTERFORCE CENSOR POSTS** به رنگ مشکی) با یک قطعه تمبر احمدشاه قاجار (سری احمدی کوچک) به شماره کاتالوگ ۲۶۲

هزینه پستی اخذ شده: ۱۲ شاهی
مسیر پیموده شده نامه از مبدأ تا مقصد:

مبدأ نامه: تبریز TABRIZ (تاریخ ارسال: ۱۹۱۹/۸/۲۰ برابر با ۲۵ ذیقعده ۱۳۳۷ ق)
مقصد نامه: طهران TEHERAN (تاریخ دریافت: ۱۹۱۹/۹/۴ برابر با ۱۰ ذی الحجه ۱۳۳۷ ق)
تاریخ دستنوشته فرستنده روی پاکت ۲۸ ذیقعده ۱۳۳۷ برابر با ۱۹۱۹/۸/۲۰ می‌باشد.

شماره اموالی: کد ۱۷۲/۲ ردیف ۵

—

پاکت حاوی نامه (با مهر دایره‌ای **DUNSTERFORCE CENSOR POSTS** به رنگ مشکی) و لیبل با نوشته “سانسور شد” با دو قطعه تمبر احمدشاه قاجار (احمدی کوچک) به شماره کاتالوگ ۲۶۰ و یک قطعه تمبر ۱ شاهی دارالعجزه و ایتام تبریز (۵۰) به شماره کاتالوگ خ ۸ ج

هزینه پستی اخذ شده: ۲ شاهی + ۱ شاهی برای مصارف خیریه

مسیر پیموده شده نامه از مبدأ تا مقصد:

مبدأ نامه: تبریز TABRIZ (تاریخ ارسال: ۱۹۱۹/۳/۲۹ برابر با ۲۷ رجب المرجب ۱۳۳۷ ق)
مقصد نامه: طهران TEHERAN (تاریخ دریافت: ۱۹۱۹/۴/۹ برابر با ۸ شعبان ۱۳۳۷ ق)
تاریخ دستنوشته فرستنده روی پاکت ۲۷ رجب المرجب ۱۳۳۷ برابر با ۱۹۱۹/۳/۲۹ می‌باشد.

شماره اموالی: کد ۱۷۲/۲ ردیف ۱

—

تمبرهای خیریه تبریز برای دارالعجزه و ایتام از سال ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۱ میلادی (۱۳۳۶ تا ۱۳۳۹ ق) به همراه تمبرهای پستی و با هدف کمک به مراکز درمانی و پرورشگاه‌ها در شهر تبریز روی پاکتنامه‌ها چسبانده می‌شدند.

**۴. پاکتنامه با سربرگ تجارتخانه حاج رسول صدقیانی در تبریز** (با مهر دایره‌ای **DUNSTERFORCE CENSOR POSTS** به رنگ مشکی) با یک قطعه تمبر احمدشاه قاجار (احمدی کوچک) به شماره کاتالوگ ۲۴۳.

* هزینه پستی اخذ شده: ۲ شاهی
* مسیر پیموده شده نامه از مبدأ تا مقصد:
* مبدأ نامه: تبریز TABRIZ (تاریخ ارسال: ۱۹۱۸/۱۲/۲۰ برابر با ۱۷ صفر ۱۳۳۷ ق)
* مقصد نامه: اصفهان ISFAHAN (تاریخ دریافت: ۱۹۱۹/۱/۹ برابر با ۷ ربیع الاول ۱۳۳۷ ق)
* از مسیر طهران TEHERAN وارد: ۱۹۱۹/۱/۶ برابر با ۴ ربیع الاول ۱۳۳۷ ق)
* تاریخ دستنوشته فرستنده روی پاکت ۱۷ صفر ۱۳۳۷ و تاریخ دستنوشته گیرنده ۷ ربیع الاول ۱۳۳۷ می‌باشد.
* شماره اموالی: کد ۲۱۷/۱

—

**۵. پاکتنامه با سربرگ تجارتخانه آقا یوسف بیگ‌زاده مقیم قزوین** (با مهر دایره‌ای **DUNSTERFORCE CENSOR POSTS** به رنگ مشکی) با یک قطعه تمبر ۱ شاهی احمدشاه قاجار (احمدی کوچک) به شماره کاتالوگ ۲۲۸ و یک قطعه تمبر ۵ شاهی احمدشاه قاجار (احمدی کوچک) به شماره کاتالوگ ۲۴۱ و مهر (ص)

* هزینه پستی اخذ شده: ۶ شاهی
* مسیر پیموده شده نامه از مبدأ تا مقصد:
* مبدأ نامه: قزوین KAZVIN (تاریخ ارسال: ۱۹۱۸/۱۰/۲۰ برابر با ۱۵ محرم ۱۳۳۷ ق)
* مقصد نامه: اصفهان ISFAHAN (تاریخ دریافت: ۱۹۱۸/۱۰/۲۲ برابر با ۱۷ محرم ۱۳۳۷ ق)
* از مسیر طهران TEHERAN وارد: ۱۹۱۸/۱۰/۲۱ برابر با ۱۶ محرم ۱۳۳۷ ق)
* تاریخ دستنوشته فرستنده روی پاکت ۱۵ محرم ۱۳۳۷ می‌باشد.
* شماره اموالی: کد ۲۱۷/۱

 

**۱. پاکتنامه با سربرگ مهدی جعفراُف** (با مهر مستطیلی **PASSED BY CENSOR NORPERFORCE**) با یک قطعه تمبر احمدشاه قاجار (احمدی کوچک) به شماره کاتالوگ ۲۴۰.

* هزینه پستی اخذ شده: ۲ شاهی
* مسیر پیموده شده نامه از مبدأ تا مقصد:
* مبدأ نامه: انزلی ENZELI (تاریخ ارسال: ۱۹۱۹/۲/۱۰ برابر با ۱۰ جمادی الاولی ۱۳۳۷ ق)
* مقصد نامه: اصفهان ISFAHAN (تاریخ دریافت: ۱۹۱۹/۲/۲۱ برابر با ۲۱ جمادی الاولی ۱۳۳۷ ق)
* از مسیر رشت RESHT (تاریخ: ۱۹۱۹/۲/۱۰ برابر با ۱۰ جمادی الاولی ۱۳۳۷ ق) و طهران TEHERAN (تاریخ: ۱۹۱۹/۲/۱۳ برابر با ۱۳ جمادی الاولی ۱۳۳۷ ق)
* تاریخ دستنوشته گیرنده روی پاکت ۲۴ جمادی الاولی ۱۳۳۷ می‌باشد.
* شماره اموالی: کد ۲۱۷/۱

—

**۲. پاکتنامه** (با مهر مستطیلی **PASSED BY CENSOR NORPERFORCE**) با یک قطعه تمبر سورشارژ «۲ شاهی» به رنگ سیاه روی ۱ قران سری احمدی کوچک به شماره کاتالوگ ۲۴۰.

* هزینه پستی اخذ شده: ۲ شاهی
* مسیر پیموده شده نامه از مبدأ تا مقصد:
* مبدأ نامه: رشت RESHT (تاریخ ارسال: ۱۹۱۹/۲/۲۱ برابر با ۲۱ جمادی الاولی ۱۳۳۷ ق)
* مقصد نامه: اصفهان ISFAHAN (تاریخ دریافت: ۱۹۱۹/۳/۹ برابر با ۸ جماد

ی الثانیه ۱۳۳۷ ق)
* از مسیر طهران TEHERAN (تاریخ: ۱۹۱۹/۳/۶ برابر با ۵ جمادی الثانیه ۱۳۳۷ ق)
* تاریخ دستنوشته گیرنده روی پاکت ۲ جمادی الثانیه ۱۳۳۷ می‌باشد.
* شماره اموالی: کد ۲۱۷/۱

—

در طول جنگ جهانی اول، سفارش و تحویل تمبرهای پستی چاپ شده در خارج از ایران به مدت طولانی متوقف شد؛ لذا تمبرهای معروف به سری مشروطه (چاپ سال ۱۹۰۹ در چاپخانه آنشده و پسران در هارلم هلند) و تمبرهای احمدشاه قاجار معروف به سری احمدی کوچک (چاپ سال ۱۹۱۱-۱۲ در چاپخانه آنشده و پسران در هارلم هلند)، جهت استفاده روی پاکتنامه‌ها، بارنامه‌ها و تلگراف‌ها سورشارژ (روچاپ) می‌شدند.